Στα παρασκηνια...

Ο στόχος μας που παραμένει αναλλοίωτος μέσα στα χρόνια, δεν είναι άλλος από ένα πολυσυλλεκτικό ρεπερτόριο που να αντανακλάται σε παραστάσεις υψηλού επιπέδου, στη συνομιλία με το σήμερα και στη συνεργασία με τους κορυφαίους δημιουργούς της Ελλάδας και όχι μόνο. Πώς όμως φτάνουμε μέχρι το παραστασιακό γεγονός; Ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής, Δημήτρης Τάρλοου, μας αποκαλύπτει μυστικά της δημιουργικής διαδικασίας.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΡΓΟΥ / ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ / ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Θεωρούμε απαραίτητη προϋπόθεση την εκλεκτική συγγένεια μεταξύ των σκηνοθεσιών και των έργων που επιλέγονται. Αυτό δεν σημαίνει ομοιότητα, ούτε και ομοιογένεια, αλλά μια κοινή αντίληψη και αισθητική. Στο Πορεία καλωσορίζουμε καλλιτέχνες που είτε έχουν αποδείξει στη διαδρομή τους αυτό το καλλιτεχνικό ήθος, είτε διαβλέπουμε την εξέλιξη τους και τους δίνουμε την ευκαιρία να δοκιμαστούν.

Υπάρχει ένα αόρατο νήμα που συνδέει τις παραστάσεις μεταξύ τους. Δεν πρόκειται για κάποιον σαφή νοηματικό ή θεματικό άξονα, αλλά περισσότερο για μια ανάγκη να μιλήσουμε για τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής μας· και αυτό, όχι ασφαλώς με τρόπο επικαιρικό, αλλά βαθύ, έτσι ώστε να άπτεται των σημαντικών και παντοτινών ανθρώπινων ερωτημάτων: έρωτας, θάνατος, φυγή, αποξένωση, προδοσία…

Η Μεγάλη Χίμαιρα λόγου χάριν, επελέγη εν μέρει με κριτήρια αντικειμενικά, καθώς πρόκειται για ένα μυθιστόρημα κλασικό, δεν είχε μεταφερθεί ποτέ στο σανίδι, είναι ίσως το πιο αγαπητό έργο του Καραγάτση στο ευρύ κοινό, κ.ο.κ. Ωστόσο, η θεματική του βιβλίου θέτει πολλά ζητήματα και μας αφορά σε πολλά επίπεδα: η ξένη που ερωτεύεται την Ελλάδα και παντρεύεται Έλληνα, αυτή που αγαπιέται και μισιέται παράφορα από τους κατοίκους της χώρας, αλλά και από την ελληνική οικογένειά της, και που τελικά γίνεται τροφή για τα ψάρια... Η αμφίθυμη σχέση μας με τη Δύση ήταν για εμάς ένα ερώτημα επιτακτικό, όπως και η διερεύνηση της διπλής ταυτότητας – ή καλύτερα της πολλαπλής ταυτότητας. Το πέρασμα στις Τρεις Αδερφές έγινε σχεδόν αυτόματα περνώντας και πάλι μέσα από τον Καραγάτση: έμπνευση στάθηκε ένα διήγημά του, η Μπουχούνστα, στο οποίο οι Ρώσοι κάτοικοι ενός χωριού αποδεικνύονται εν τέλει Θεσσαλοί Καραγκούνηδες. Το θέμα της αποξένωσης, της πολλαπλής ταυτότητας και πάλι, έρχεται να συναντηθεί με το θέμα της φυγής από έναν ρημαγμένο τόπο, αλλά και της ματαίωσης. Ζητήματα που απασχόλησαν σε προσωπικό επίπεδο σκηνοθέτη και ηθοποιούς. Και από τα ματαιωμένα όνειρα γύρω από τη Μόσχα, περάσαμε σε ένα από τα κατεξοχήν έργα για το ζωτικό ψεύδος, την Αγριόπαπια, για να διερευνήσουμε μήπως τελικά οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από ζωτικά ψέματα…

Η δημιουργική διαδικασία ξεκινάει πολύ πριν την αντιληφθούν ακόμα και οι πιο κοντινοί μας άνθρωποι. Όπως είπαμε, η σύλληψη έρχεται φυσικά, οδηγείται από το ένα ερώτημα στο άλλο. Και αμέσως μετά, ξεκινά η δημιουργία και ανατίθενται οι εργασίες:  εάν πρόκειται για μετάφραση, αρχίζουμε συνήθως τουλάχιστον ενάμιση χρόνο πριν ξεκινήσουν οι πρόβες. Το ίδιο ισχύει και για τη μεταφορά-διασκευή μυθιστορήματος ή διηγήματος, μάλιστα τότε ίσως χρειαστεί περισσότερος χρόνος. Και οι δύο αυτές διαδικασίες είναι εξόχως σημαντικές, με τη μετάφραση να αποτελεί επί της ουσίας ερμηνεία, συγγραφή ενός νέου έργου, όπως και η διασκευή. Χρειάζεται, λοιπόν, μεγάλη προσοχή έτσι ώστε, ενώ θα χτιστεί ένα ολοκαίνουργιο ζωντανό και παλλόμενο δημιούργημα, να μην προδώσουμε τίποτα από την ουσία, αλλά και την ομορφιά του πρωτοτύπου. Όσον αφορά τη θεατρική μεταφορά βιβλίου, υπάρχει μια περίοδος συνομιλίας του σκηνοθέτη με τον διασκευαστή, έτσι ώστε να προσδιοριστούν οι άξονες της μεταφοράς, να γίνει η αναγκαία επιλογή προσώπων, τα σημεία στα οποία θα επικεντρώσουμε, η έκταση του όλου πράγματος, και μια σειρά από επιπλέον ζητήματα, δραματουργικά ή και καθαρά πρακτικά.

Φυσικά και στις δυο περιπτώσεις θα υπάρξουν πολλές διορθώσεις, πολλά "χέρια" όπως λέμε, μέχρι να φθάσουμε σε ένα κάπως τελικό κείμενο, το οποίο θα παραδοθεί στους ηθοποιούς, και το οποίο όμως θα υποστεί κι άλλες αλλαγές κατά τη διάρκεια των προβών, έτσι ώστε να εκφέρεται με όσο πιο φυσικό και δημιουργικό τρόπο γίνεται.

Το θέατρο «Πορεία» έχει συστήσει και αναδείξει στο αθηναϊκό κοινό, πολλούς σπουδαίους σκηνοθέτες, όπως τον Στάθη Λιβαθινό, τη Renate Jett, τον Cezaris Grauzinis, τον Oskaras Korsunovas. Για όλες τις δουλειές τους είμαι περήφανος.

ΣΚΗΝΙΚΑ / ΚΟΣΤΟΥΜΙΑ

Ο χώρος που θα κινηθούν οι ηθοποιοί είναι εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο μιας παράστασης, διότι αφενός αποτελεί το περιβάλλον στο οποίο θα «ζήσουν» για κάποιους μήνες και αφετέρου καθορίζει τη συνθήκη κάτω από την οποία θα παίζουν. Η ευθύνη για τη δημιουργία του ανήκει στον σκηνογράφο, και συνήθως προκύπτει μετά από συζήτηση και δημιουργική αλληλεπίδραση με τον σκηνοθέτη. Ακόμα και το υλικό από το οποίο θα είναι φτιαγμένο το δάπεδο ενός σκηνικού έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία: άμμος, νερό, φυσικά υλικά, ή αντιθέτως πλακάκια, τσιμέντο ή ξύλο μπορούν να αλλάξουν τα πάντα, όχι μόνο εικαστικά ή συμβολικά αλλά και κινησιολογικά. Η ιδέα του σκηνικού προκύπτει πάντα μέσα από τη σύλληψη της δραματουργίας. Λόγου χάριν, στις Τρεις Αδερφές το μεγάλο ρολόι που δέσποζε στο κέντρο του σκηνικού, προέκυψε από την ιδέα του υπαρξιακού άγχους που βιώνουν οι ήρωες. Στο ίδιο το κείμενο δεν υπάρχει παρά ένα κινέζικο ρολόι που ο γιατρός πετάει κάτω και σπάει. Στη δική μας παράσταση, ακριβώς επειδή ο χώρος ορίστηκε ως μια ιδιότυπη αίθουσα αναμονής σε έναν σταθμό μετεπιβίβασης, επιλέξαμε ένα ρολόι σταθμού και μάλιστα με τον δευτερολεπτοδείκτη να προσπαθεί απεγνωσμένα -χωρίς επιτυχία- να κινηθεί, υποβάλλοντας τους θεατές στην ακινησία του χρόνου, που είναι ταυτόσημος με τη φευγαλεότητα της ζωής και το σάρωμα των πάντων. Στην Ευρυδίκη πάλι, το κεντρικό και μοναδικό στοιχείο του σκηνικού ήταν μια μακρόστενη πισίνα που σκάφτηκε μέσα στη σκηνή, καθώς το νερό έπαιζε πολλαπλό ρόλο στη δράση: απόλαυση και διακοπές, θάνατος και λήθη, κάθαρση, κ.λπ.
Η ίδια λογική και διαδικασία διέπει και τη δουλειά με τα κοστούμια, που είναι ευθύνη του ενδυματολόγου (πολλές φορές είναι το ίδιο πρόσωπο με τον σκηνογράφο). Η εποχή που θα τοποθετηθεί η δράση έχει μεγάλη σημασία, όπως και η χρωματική γκάμα και φυσικά η σημειολογία τους ως προς τα dramatis personae.

Οι τελευταίες αλλά διόλου ασήμαντες πινελιές μπαίνουν με το μακιγιάζ και τις κομμώσεις, που προσδίδουν στην όψη των ηθοποιών το στοιχείο που χρειάζεται, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη εντύπωση στους θεατές, αλλά και για να κλειδώσουν την αλλαγή του ψυχισμού στους ηθοποιούς.

ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ / ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ / ΗΧΗΤΙΚΑ ΕΦΕ

Η μουσική οφείλει να είναι πάντα αλληλένδετη με τη δράση. Το ηχητικό εν γένει περιβάλλον επηρεάζει ψυχικά θεατές και ηθοποιούς δημιουργώντας τις κατάλληλες ατμόσφαιρες. Για τον σκοπό αυτό επιλέγεται ένας μουσικοσυνθέτης ο οποίος έχει εμπειρία θεατρικών παραστάσεων, αλλά ως θέατρο έχουμε δώσει αρκετές φορές την ευκαιρία σε μουσικούς χωρίς προγενέστερη εμπειρία αλλά με την ανάλογη επιθυμία. Χρειάζεται, πάντως, μεγάλη δεξιοτεχνία ώστε η μουσική να μην «καπελώνει» ή να μη σχολιάζει τη δράση, αλλά να συνομιλεί μαζί της. Όταν το έργο ή η σκηνοθεσία απαιτούν ζωντανή μουσική και όχι ηχογραφημένη, επιλέγονται ηθοποιοί με γνώσεις οργάνου ή και επαγγελματίες μουσικοί. Κάποιες φορές η μουσική έχει δεσπόζοντα ρόλο, όπως λόγου χάριν στην  Ευρυδίκη. Εκεί, ο ρόλος του Ορφέα είναι ταυτισμένος με τη μουσική, οπότε ο ηθοποιός (Λ. Μαλκότσης) έπαιζε πολλά όργανα και μάλιστα σε κάποιον αυτοσχεδιασμό συνέθεσε και ο ίδιος ένα κομμάτι, που έδεσε αρμονικά με την υπόλοιπη μουσική της Κ. Πολέμη, κι έτσι εντάχθηκε στο soundtrack της παράστασης. Τέτοια συνεισφορά είναι πάντα πολύτιμη, διότι εμπλουτίζει την παράσταση με στοιχεία από την προσωπικότητα και τον ψυχισμό του ηθοποιού. Και οι υπόλοιποι ηθοποιοί, όμως, έπαιζαν όργανα και τραγουδούσαν, συνθέτοντας έτσι ένα «μιούζικαλ»· εξαιτίας του μάλιστα οδηγηθήκαμε στο να προσθέσουμε στην παράσταση τον υπότιτλο «Ένα μιούζικαλ στον Άδη»!
Στις Τρεις Αδερφές πάλι, η ίδια η ιδέα της τοποθέτησης της δράσης σε μιαν απροσδιόριστη «Θεσσαλία» στα μέσα του 20ου αιώνα, καθόρισε και τις μουσικές συνθέσεις του Α. Τριανταφύλλου, με χάλκινα όργανα καθώς και τις επιλογές των τραγουδιών της εποχής.

ΒΙΝΤΕΟ

Οι βιντεοπροβολές έχουν γίνει πια αναπόσπαστο κομμάτι του σύγχρονου θεάτρου και ταυτόχρονα αποτελούν ξεχωριστό στοιχείο της παράστασης. Χρησιμοποιούνται οργανικά, ώστε να συμβάλλουν και αυτές στην ατμόσφαιρα μιας παράστασης ή στη δράση. Η σμίξη κινηματογράφου-θεάτρου χρειάζεται προσοχή για να επιτύχει, καθώς το θέατρο είναι τέχνη αυτοτελής, με δυνατούς κώδικες και οι άλλες τέχνες πρέπει να συνομιλούν και να υποτάσσονται ταυτόχρονα στο θεατρικό φαινόμενο.

Στο Πορεία χρησιμοποιούμε βιντεοπροβολές επιλεκτικά, όταν είμαστε πεπεισμένοι για το όφελος, και όχι ως αυτοσκοπό. Στο Blasted-Ερείπια  η οθόνη της τηλεόρασης ενός ξενοδοχείου απέκτησε τερατώδεις διαστάσεις και μας μετέφερε από την «κανονικότητα» του πολιτισμένου κόσμου στην παράλογη φρίκη κι ανεξέλεγκτη βία του πολέμου.

Στη Μεγάλη Χίμαιρα  πάλι, η κινηματογραφική προβολή στο τεράστιο κυκλόραμα του φόντου, βάθυνε τη δράση μεταφέροντας σκηνές flash-back της ηρωίδας, προσθέτοντας πρόσωπα που για πρακτικούς λόγους δεν μπορούσαν να παρουσιαστούν επί σκηνής, φέρνοντας στη σκηνή το στοιχείο της φύσης, που είναι πανταχού παρόν στο μυθιστόρημα (θάλασσα σε όλες τις εκδοχές της, ήρεμη, φουρτουνιασμένη, συννεφιασμένη, ηλιόλουστη, κ.λπ), βυθίζοντάς μας στην παραίσθηση και το όνειρο, μεγεθύνοντας την αστραφτερή λάμψη όπου χρειαζόταν, και τέλος δίνοντας πολύτιμες λύσεις σε δύσκολες σκηνές όπως οι συνομιλίες νεκρών με ζωντανούς ή η αυτοκτονία κάποιων ηρώων.

ΦΩΤΙΣΜΟΙ

Οι φωτισμοί ήταν για δεκαετίες ένας τομέας αρκετά παρεξηγημένος στη χώρα μας, καθώς τόσο η υλικοτεχνική υποδομή σε πολλά θέατρα δεν είναι επαρκής, όσο και οι ικανοί σχεδιαστές φωτισμών δεν είναι πολλοί, γι’ αυτό και γίνονται περιζήτητοι. Το θέατρο Πορεία προσπαθεί, παρά τις δύσκολες οικονομικές συνθήκες, να ανανεώνει και να εμπλουτίζει τον εξοπλισμό του κάθε χρόνο. Οι φωτιστές που επιλέγονται παρακολουθούν την πορεία των δοκιμών, έτσι ώστε όταν έρθει η ώρα να δράσουν, κατά το τελευταίο διάστημα των προβών, να είναι έτοιμοι να δημιουργήσουν με σύμμαχό τους κατάλληλους προβολείς, τις ατμόσφαιρες που ο σκηνοθέτης θα ζητήσει ή να προτείνουν ιδέες τους. Κάποιες φορές οι φωτισμοί λειτουργούν ως μια αυτούσια συν-σκηνοθεσία, όπως π.χ. στον μονόλογο Λήθη, όπου η Αμερικανοϊσραηλινή φωτίστρια F. Ross έπλασε με τους φωτισμούς της εικόνες που συνέβαλαν αποφασιστικά στο τελικό αποτέλεσμα.

ΚΙΝΗΣΙΟΛΟΓΙΑ

Η επιμέλεια της κίνησης και όλη η ψυχοσωματική προετοιμασία των ηθοποιών, είναι μια ακόμα σημαντική παράμετρος στη δημιουργία των θεαμάτων μας. Αυτό δεν έχει πάντοτε να κάνει με την ύπαρξη χορογραφιών, αλλά με το ζέσταμα των ηθοποιών και την ετοιμότητά τους να δοκιμάζουν στην πρόβα τις προτάσεις του σκηνοθέτη ή να προτείνουν τους δικούς τους αυτοσχεδιασμούς. Έχει, επίσης, στόχο τη δημιουργία ομαδικού κλίματος, της λεγόμενης «συνενοχής». Η έννοια αυτή είναι εξόχως σημαντική, διότι μόνο τότε το ensemble των ηθοποιών μπορεί να γίνει εξομολογητικό, να καταθέσει κομμάτια από την προσωπική εμπειρία του, με τα οποία θα πλουτίσουν την παράσταση και θα την κάνουν να αφορά άμεσα και βαθιά τους θεατές. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, προτείνονται από τον κινησιολόγο-χορογράφο και τον σκηνοθέτη αυτοσχεδιασμοί που άπτονται της θεματικής της παράστασης. 

Όλες οι παράμεροι που περιγράφηκαν παραπάνω, φροντίζονται έως την παραμικρή λεπτομέρεια από τους υπεύθυνους παραγωγής του θεάτρου Πορεία, προκειμένου να προσφέρουν μια άρτια παράσταση, μία βαθιά ψυχική εμπειρία σε όλους εσάς!