Κάθομαι άνετα στην ευρύχωρη θέση μου, σε ένα θέατρο που έχει χαρίσει στο θεατρόφιλο κοινό τόσες συγκινήσεις και περιμένω την Κούκλα, που έρχεται υπέροχη φορώντας ένα ζεστό πουλόβερ, ιδανικό για τον νορβηγικό χειμώνα, ανοιχτή, απλή και διαθέσιμη.
Πιο πριν αναλογίζομαι τις όμορφες ώρες που έχω ζήσει σ’ αυτόν το χώρο και όσους μεγάλους συγγραφείς έχω θεατρικά διδαχτεί -Ίψεν, Τσέχωφ, Καραγάτση, Τσβάιχ… Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση το «Κτήνος στο Φεγγάρι», την παράσταση-σταθμό του θεάτρου “Πορεία” που σήμανε την αφετηρία του Θεατρικού Σχήματος «Δόλιχος» το 1999 και ξαναπαρουσιάστηκε 12 χρόνια αργότερα από τους ίδιους συνεργάτες, αλλά από μία νέα ματιά το 2009.
“Νεκρά φύση"
Εν τω μεταξύ το βλέμμα μου περιπλανιέται και καθηλώνεται στο σκηνικό, το σχεδόν αριστουργηματικό (Θάλεια Μέλισσα). Είναι το Μαυσωλείο του Γάμου ή του Έρωτα. Απέναντι στον θεατή δεσπόζει μια τεράστια “νεκρά φύση”, ένα έργο του Φλαμανδού καλλιτέχνη Frans Snyders (17ος αιώνας).
Στην αρχαιότητα ήταν δημοφιλείς οι τοιχογραφίες που απεικόνιζαν φρούτα, ψάρια και πουλερικά και ονομάζονταν “ξένια”, δηλαδή δώρα για τον καλεσμένο, καθώς υπήρχε η συνήθεια να κάνουν παρόμοιες προσφορές κατά την υποδοχή του. Κάτι που με προϊδεάζει για τα δώρα τέχνης που πρόκειται να δεχτούμε κι εμείς ως επισκέπτες – θεατές του θεάτρου.
Μετά το 1600, ένα έντονο ενδιαφέρον από τους καλλιτέχνες και τους πατρόνους της τέχνης θα ανανεώσει το είδος και θα του δώσει μία ξεχωριστή θέση στην τέχνη. Εμφανίζονται, για πρώτη φορά, οι Νεκρές φύσεις ως ξεχωριστό είδος και γίνονται ιδιαίτερα αγαπητές από το κοινό. Πρωτοπορούν οι Κάτω Χώρες που με τις νέες τεχνικές αποδίδουν τεχνικά άψογα μία μεγάλη ποικιλία από υφές.
Τα “παγόβουνα” του Ίψεν
Μετά την “Αγριόπαπια”, ένα ακόμη έργο του Ίψεν, ένα ακόμη αριστούργημα δραματικής τέχνης αλλά και υπαρξιακής ανάγνωσης του κόσμου, ήρθε ως κεντρική παραγωγή στο θέατρο Πορεία, σε σκηνοθεσία του καλλιτεχνικού διευθυντή του, Δημήτρη Τάρλοου.
Για τον Ίψεν λένε πως τα έργα του μοιάζουν με παγόβουνα. Το μεγαλύτερο μέρος τους είναι κρυμμένο κάτω από την επιφάνεια της παγωμένης θάλασσας. Όταν όμως το 1879 ο μεγάλος Νορβηγός έγραψε το Κουκλόσπιτο, αυτό εξερράγη σαν βόμβα στην εποχή του, καθώς με τολμηρό τρόπο πραγματεύεται –ανάμεσα σε άλλα– την τραγική υποκρισία που μπορεί να διαποτίζει έναν γάμο, τα κίβδηλα ιδεώδη, τις συνέπειες της επιπολαιότητας (ακόμη και της αθώας), τα ζωτικά μας ψεύδη, την Αλήθεια που, όπως έχει πει ο Όσκαρ Ουάιλντ, «είναι σπάνια καθαρή και ποτέ απλή»…
Αναμφίβολα, “Το Κουκλόσπιτο” και ο συμβολισμός που κρύβεται πίσω από αυτό το καθιστά ένα έργο διαχρονικής αξίας. Μπορεί να αμφισβητήθηκε στο χθες και να έγινε αντιληπτό στο σήμερα, παρά όμως τις κοινωνικοθεσμικές αλλαγές που επέφεραν τα χρόνια, καμία αλλαγή δεν στάθηκε πλήρως αρκετή. Μπορεί η θέση της γυναίκας να κατοχυρώθηκε σε σημαντικό βαθμό θεσμικά και οι ρόλοι της να εναρμονίστηκαν με την προσωπική της ευημερία, μπορούμε να μιλήσουμε όμως για ολοκληρωτική αποδέσμευση; Αποδέσμευση από έναν ανδροκρατικό τρόπο σκέψης, από μία βιομηχανία της πατριαρχίας που γαλουχεί την κοινωνία πολλές φορές ασυνείδητα; «Δε γεννιόμαστε γυναίκες. Γινόμαστε γυναίκες», έγραφε η Σιμόν Ντε Μποβουάρ.
Η φίλη πίσω από το “Κουκλόσπιτο”
Το εντυπωσιακό με την ιστορία του έργου “Το Κουκλόσπιτο” είναι το ότι η ιδέα του βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Πυρήνα και έμπνευση του έργου αποτελεί το πρόσωπο της Λόρα Κέιλερ, συγγραφέως και καλής φίλης του Ίψεν. Στην πραγματικότητα η ιστορία της Νόρας και του Τόρβαλντ ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου το προσωπικό δράμα των Κέιλερ. Ένα σημαντικό πρόβλημα υγείας του συζύγου αναγκάζει τη Λόρα να δανειστεί κρυφά ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Μετά την αντιμετώπιση της νόσου στο εξωτερικό και χρόνια διατήρησης του μυστικού κρυφό από τον σύζυγό της, η αλήθεια κερδίζει έδαφος. Τότε, ο σύζυγος της Λόρα τη χωρίζει κερδίζοντας την επιμέλεια των παιδιών τους και την κλείνει σε ψυχιατρική κλινική. Ωστόσο, η Λόρα δεν συγχώρησε ποτέ στον Ίψεν που θυσίασε στον βωμό της τέχνης το ένοχο μυστικό της.
Εκατοντάδες Νόρες
Η πραγματική αλλαγή θα σημειωνόταν αν δεν υπήρχε καμία Νόρα ανάμεσά μας. Δυστυχώς, όμως, στον 21ο αιώνα υπάρχουν εκατοντάδες φωνές εκεί έξω που εντοπίζουν στη Νόρα τον εαυτό τους· μία Νόρα που φοβούνται να διεκδικήσουν, μία Νόρα που δικαιούνται. Ο Χένρικ Ίψεν το 1879 κραυγάζει πως η Νόρα υπάρχει ανάμεσά μας. Ζουν πολλές Κούκλες γύρω μας. Για αυτόν ήταν μία φίλη, για εμάς άλλοτε ένα πρόσωπο άγνωστο που συναντάμε και προσπερνάμε στο δρόμο, άλλοτε ο εαυτός μας.
Hygge – η γλυκιά θαλπωρή του σπιτιού
31 ώρες ζωής ακόμα…
Hygge είναι η λέξη που έχει τις ρίζες της στον 18ο αιώνα και στις μέρες μας γίνεται γνωστή ανά τον κόσμο αφού «ανακαλύφθηκε» από συγγραφείς που ασχολούνται με το ευ ζην. Αυτή η έννοια έχει περάσει προσφάτως κυρίως μέσω της χίπστερ αισθητικής από το σκανδιναβικό στο διεθνές λεξιλόγιο για να περιγράψει ό,τι συνιστά τη γλυκιά θαλπωρή του σπιτιού, το αίσθημα ασφάλειας που αντλούμε από την αγκαλιά ενός αγαπημένου προσώπου, ένα όμορφο περιβάλλον χωρίς προβλήματα και άγχη. Σε ένα τέτοιο σπιτικό έστησε ο συγγραφέας το σκηνικό, μέσα στο οποίο θα καταρρεύσει ο γάμος της Νόρας και του Χέλμερ, όταν η αποκάλυψη ενός ψέματος θα άρει κάθε βεβαιότητα, θα φανερώσει την παντελή έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ τους και τις πραγματικές διαστάσεις της σχέσης τους, οδηγώντας τους στο τέλος της αθωότητας. Ποινικά κολάσιμες πράξεις, ωμοί εκβιασμοί, φόβοι, αγωνίες, αυτοκτονικές σκέψεις, εναλλάσσονται με την αγάπη, την ελπίδα, το φλερτ, τη χαρά, τα ιδεώδη της τέλειας οικογένειας, της κοινωνικής ανόδου και της οικονομικής ευμάρειας – όλα αυτά μέχρι την τελική αναμέτρηση με την Αλήθεια, η οποία θα σαρώσει τα πάντα χωρίς οίκτο για κανέναν από τους δύο πρωταγωνιστές. Είναι αυτή η Αλήθεια που θα οδηγήσει τη Νόρα στην επείγουσα διατύπωση του αμλετικού αιτήματος για την αναζήτηση του Εγώ. Είναι αυτή η Αλήθεια που δυσκολεύεται να μεταδοθεί – πολύ περισσότερο σήμερα, στα χρόνια της ακραίας διασύνδεσης…
Φεμινιστικό μανιφέστο
Το έργο που διαχρονικά θεωρείται ένα φεμινιστικό μανιφέστο είναι πολλά περισσότερα από αυτό, αφού οι ήρωες που ο Ίψεν έπλασε περίπου ενάμιση αιώνα πριν, μοιάζουν να μην έχουν χάσει ούτε σταγόνα από τη ζωντάνια και τον επαναστατικό τους οίστρο, ενώ τα πάθη τους συνεχίζουν να συνταράσσουν τους σημερινούς θεατές, μιας και σε αυτά αναγνωρίζουμε όλοι κάτι από τον εαυτό μας.
Ποίηση
Ένα έργο πολύ γνωστό, πολυπαιγμένο, πολυαγαπημένο, επαναστατικό, προοδευτικό που, ενώ στην εποχή του προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών, σήμερα μπορεί οι ιδέες του να αποτελούν κοινό τόπο, ωστόσο δεν του λείπει η ανυπέρβλητη ποίηση του δημιουργού του, μια ποίηση απόλυτη, θετική και καθαρή.
“Το σπίτι της κούκλας”
Ο τίτλος «Νόρα», που επίσης έχει χρησιμοποιηθεί για το έργο, προέκυψε από την επιθυμία πολλών γυναικών πρωταγωνιστριών της εποχής να ερμηνεύσουν τον ρόλο, με στόχο να δοθεί έμφαση στο συγκεκριμένο χαρακτήρα. Ωστόσο, ο τίτλος αυτός είναι παραπλανητικός. Ο ακριβής τίτλος είναι “Το σπίτι της κούκλας”, τίτλος που ανταποκρίνεται ακριβέστερα στο περιεχόμενο του έργου. Η Νόρα μεγαλώνει σαν μια κούκλα σε ένα κουκλόσπιτο, πρώτα στο σπίτι του πατέρα της και κατόπιν στου άντρα της. Η ίδια στη συνέχεια μεγαλώνει τα παιδιά τους σαν να είναι οι δικές της κούκλες. Πάντα υιοθετούσε τα πιστεύω και τα θέλω των ανδρών. Ποτέ δεν της δόθηκε ο χώρος για να αναπτύξει τη δική της προσωπικότητα και αυθυπαρξία. Αυτός είναι και ο λόγος που η γλυκιά Νόρα εγκαταλείπει το κουκλόσπιτο. Για να βρει τον εαυτό της.
Παρά το γεγονός ότι ο Ίψεν θίγει πολλά κοινωνικά ζητήματα, τα έργα του και ιδιαίτερα το «Κουκλόσπιτο» έγιναν ένα ισχυρό όπλο για το φεμινιστικό κίνημα σε όλη την Ευρώπη, ακόμη και στην Ελλάδα. Η πολεμική που δέχτηκε το έργο και ο συγγραφέας έγινε αφορμή για δημόσια συζήτηση για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, συζήτηση που έθεσε τις σκανδιναβικές χώρες επικεφαλής σε τέτοια ζητήματα.
Η κληρονομικότητα και το παρελθόν
Ο Ίψεν, όπως και ο Στρίντμπεργκ, συχνά βασίζουν και παρουσιάζουν ένα δράμα πάνω στην κληρονομικότητα και το παρελθόν. Πάνω σε αυτά που περνάνε από γενιά σε γενιά, από πατέρα σε παιδί και φτιάχνουν χαρακτήρες σχεδόν αταβιστικούς. Κατειλημμένους από γεγονότα του παρελθόντος που δεν τους ανήκουν αλλά τους καθορίζουν απόλυτα. Ως αποτέλεσμα οι σχέσεις που δημιουργούνται έχουν αποκλειστικά το χαρακτήρα της εξάρτησης.
Η Νόρα όμως πάλλεται από ζωντάνια, ενθουσιασμό, αστείρευτη δύναμη. Είναι ένα «χαρούμενο πλάσμα γεμάτο ενέργεια ζωής και λάμψη νεότητας. Θα καταδικαστεί να ζήσει υποταγμένη στον κοινωνικό καθωσπρεπισμό, στις μικροαστικές αντιλήψεις, στην υποκρισία;
H παράσταση
Παρακολουθώ το «Κουκλόσπιτο» και απολαμβάνω τον ρυθμό, όπως γίνεται πάντα στο θέατρο “Πορεία”. Σε μια παράσταση όλα παίζουν ρόλο. Κάποια πράγματα λίγο παραπάνω. Όπως ο χορός της πρωταγωνίστριας, ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου, τα χαρούμενα τιτιβίσματα των παιδιών μέσα από το λάπτοπ, η διεθνής γλώσσα της γκουβερνάντας, η αίσθηση της σπιτικής θαλπωρής.
Απολαμβάνω την ψυχική προσέγγιση, την αμοιβαία προσφορά, το προνόμιο του λόγου, τις μεγάλες προσδοκίες από τη ζωή, τις αναφορές, τους συμβολισμούς, τους προβληματισμούς. Το σπίτι πρέπει να είναι ένα μέρος όπου αναπτύσσονται ισχυροί δεσμοί, ένα μέρος που μας κάνει να νιώθουμε ασφάλεια, υποστήριξη, κατανόηση, ένα μέρος όπου μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας. Υπάρχει ένα σπίτι για τη Νόρα;
Ο Δημήτρης Τάρλοου παραδίδει ένα μάθημα σκηνοθεσίας. Με μια δουλειά που δεν είναι απλά εμπνευσμένη αλλά ανοίγει νέους δρόμους στην παρουσίαση κλασικών κειμένων.
Μια παράσταση με θαυμαστή ισορροπία που συνδυάζει την απόσταση που απαιτεί το πολιτικό θέατρο με τη συγκίνηση που αναπόφευκτα ανακινεί η θεματική του. Μια έξοχη δουλειά, με όλους τους συντελεστές να είναι άξιοι συγχαρητηρίων.
Οι ηθοποιοί σε καθηλώνουν με ένα εξαίρετο υποκριτικό ρεσιτάλ ο καθένας, «μπαίνοντας» σχεδόν αυτόματα στους χαρακτήρες, στεκόμενοι δίπλα και την ίδια στιγμή απέναντι σε αυτούς. Τα εύσημα γι’ αυτό τα μοιράζονται, βεβαίως, με τον σκηνοθέτη τους, Δημήτρη Τάρλοου και τους άλλους συντελεστές της ενδιαφέρουσας αυτής παράστασης, Έρι Κύργια (Συνεργάτις δραματουργός), Θάλεια Μέλισσα στα σκηνικά, Αλέξανδρο Γαρνάβο και Τζίνα Ηλιοπούλου στα κοστούμια, Κρυσταλία Θεοδώρου (CORNIZA) στη μουσική, Εύη Οικονόμου στην κίνηση και Αλέκο Αναστασίου στους φωτισμούς.
Όλοι οι ηθοποιοί ήταν πρόσωπα ιψενικά. Η Νόρα της Λένας Παπαληγούρα θα μείνει αξέχαστη. Κράτησε με αξιοσύνη στους κομψούς της ώμους τη δραματική αυτή μορφή. Στις μεταπτώσεις της από το γέλιο και την ξεγνοιασιά μέχρι την αγωνία και το φόβο, αφήνοντας πάντα χαραμάδες χιούμορ, ειρωνείας και σαρκασμού, ήταν εξαίσια.
Ο Τόρβαλντ Χέλμερ του Γιώργου Χριστοδούλου ήταν μια έντονη παρουσία, με διαχρονικότητα. Ένας εκπληκτικός ηθοποιός που κατορθώνει πάντα να βρίσκει τα μέτρα του ρόλου του σωστά, με ειλικρίνεια και με περίσκεψη. Έπλασε με λεπτότητα και σκληρότητα τον σύζυγο.
Ο Κώστας Βασαρδάνης έστησε έναν Γιατρό με συνέπεια, εσωτερικότητα, συναίσθημα και αλήθεια. Πραγματικά υπέροχος.
Τραχύς και πιεστικός όσο κι όταν έπρεπε ο Θανάσης Δόβρης, αλλάζει ομαλά στον συμβιβαστικό ανθρωπάκο όταν βρίσκει την αγάπη και τη ζεστασιά που του έλειπε.
Έξοχη η βασανισμένη Λίντε της Βίκυς Κατσίκα.
Εκπληκτική η ερμηνεία της Όλγας Δαλέκου (Νταντά – Ελένη).
Στα θετικά της παράστασης η επί σκηνής παρουσία της συνθέτιδος Κρυσταλίας Θεοδώρου.
Μία πρόταση. Ένας άθλος. Και επιτέλους, ένα πραγματικά φρέσκο, πραγματικά ευρωπαϊκό και νέο Θέατρο.
Έχουμε ανάγκη από τέτοιες παραστάσεις.
Ειρήνη Αϊβαλιώτου, catisart.gr, 18.3.2023
