Η παράσταση Φράνκεστάιν και Ελίζα στο Θέατρο Πορεία, δεν περιορίζεται στο να αφηγηθεί την ιστορία όπως την έγραψε η Μέρι Σέλεϊ αλλά φθάνει μέχρι τον ψηφιακό αιώνα μας ενσωματώνοντας σύγχρονες τεχνολογίες.

Από το 1818 όταν η ευφυής Μέρι Σέλεϊ εμπνεύστηκε την ιστορία του Φρανκενστάιν ή Σύγχρονου Προμηθέα ο φιλόδοξος νεαρός επιστήμονας και το παραμορφωμένο και τρομακτικό του τέρας, έθεσαν άθελά τους τα θεμέλια για τη σύγχρονη επιστημονική φαντασία συνδυάζοντας μοναδικά φιλοσοφικές, λογοτεχνικές και επιστημονικές ιδέες. Η Μέρι Σέλεϊ προέβλεψε την εξέλιξη της επιστήμης και τους ηθικούς κινδύνους της ανεξέλεγκτης προόδου, υπερβαίνοντας τα όρια της γοτθικής λογοτεχνίας που επέβαλε υπερφυσικές εξηγήσεις για τα περίεργα και σκοτεινά πλάσματα, θέτοντας τη λογική της επιστημονικής καινοτομίας και του πειραματισμού στη δημιουργία τους.

Στο έργο αυτό η Μέρι Σέλεϊ εισάγει την επιστήμη ως μέσο πλοκής, όχημα αφηγηματικό που θέτει ζητήματα υπαρξιακά, όπως το νόημα της ζωής, η ελευθερία, η θέση του ανθρώπου στον κόσμο αλλά και ηθικά, όπως η ευθύνη και η δύναμη του ανθρώπου τονίζοντας τις κοινωνικές συνέπειες της αποξένωσης και της περιθωριοποίησης. Και φυσικά για πρώτη φορά, αναδείχθηκαν σύγχρονες, μεταμοντέρνες για την τότε εποχή ανησυχίες όπως ο φόβος για την τεχνολογική εξέλιξη, τα όρια της δημιουργικότητας και η αποξένωση από τη φύση.

O Δημήτρης Τάρλοου με τις ανησυχίες  κάθε σύγχρονου ανθρώπου για τα ζητήματα της ηθικής στην επιστήμη και πιο συγκεκριμένα της Τεχνητής Νοημοσύνης, θα προτείνει στην Έρι Κύργια να γράψει ένα νέο κείμενο εμπνευσμένο από την ιστορία του Φράνκεστάιν. Όλα τα άλλα είναι ιστορία. Η παράσταση Φράνκεστάιν και Ελίζα στο Θέατρο Πορεία, δεν περιορίζεται στο να αφηγηθεί την ιστορία όπως την έγραψε η Μέρι Σέλεϊ αλλά φθάνει μέχρι τον ψηφιακό αιώνα μας, ενσωματώνει σύγχρονες τεχνολογίες και αναφορές και επανεξετάζει τη σχέση μας με τη δημιουργία και την εξέλιξη.

Με αφορμή την παράσταση βρεθήκαμε και συζητήσαμε με την Έρι Κύργια [ΕΚ] και τον Γιάννη Μητλιάγκα [ΓΜ], επιστημονικό συνεργάτη για AI.

Για την Έμπνευση και την Προσωπική Οπτική

Θυμάστε πότε ήρθατε για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο της Σέλεϊ; Τι σας είχε τότε προκαλέσει;

[EK] Είχα διαβάσει τον Φράνκενσταϊν ως έφηβη, αλλά όπως συμβαίνει με πολύ κόσμο, το όνομα και τον μύθο του τα είχα ακούσει νωρίτερα. Αυτό που μου έμεινε ως ισχυρότερη εντύπωση ήταν το κυνηγητό στο τέλος και η ιδέα ότι το Πλάσμα τριγυρνάει ελεύθερο. Μάλιστα, θυμάμαι που είχα ρωτήσει στο βιβλιοπωλείο αν υπήρχε και δεύτερο μέρος, που να ξεκαθαρίζει τι απέγιναν ο Φράνκενσταϊν και το δημιούργημά του.

[ΓΜ] Είχα γνώση της ιστορίας μέσω της ποπ κουλτούρας, αλλά ομολογώ ότι δεν είχα διαβάσει το βιβλίο πριν έρθω σε επαφή με την Έρι. Η βασική αίσθηση που μου είχε αφήσει η ιστορία είναι η αβεβαιότητα για το ποιος είναι τελικά το τέρας: το Πλάσμα ή ο δημιουργός του; Αυτή η αβεβαιότητα, η οποία αντικατοπτρίζεται και στην κοινή παρανόηση ότι Φράνκενσταϊν είναι το όνομα του τέρατος, είναι ένα από τα πολλά βαθιά θέματα στο έργο της Σέλεϊ.

Πιστεύετε ότι ο Bίκτορ Φράνκεστάιν θα μπορούσε να θεωρηθεί ο πρώτος «τεχνολογικός δημιουργός» στη λογοτεχνία;

[ΕΚ] Χωρίς να έχω ιδιαίτερη γνώση, το μυαλό μου πηγαίνει στην «τεχνολογική» ραψωδία Σ’ της Ιλιάδας, όπου ο Όμηρος περιγράφει από αυτόματα τρίποδα μέχρι χρυσές θεραπαινίδες – ρομπότ. Αλλά και η Παλαιά Διαθήκη, στη δημιουργία του ανθρώπου από τον θεό, τη σύλληψη και το ζωντάνεμα ενός όντος δεν περιγράφει; Και τα γκόλεμ της εβραϊκής μυθολογίας, οι χουμούνκουλους των αλχημιστών, και ποιος ξέρει πόσα ακόμα πλάσματα γεννήθηκαν μέσα στο μυαλό, τη φαντασία ή σε κάποιο εργαστήριο και όχι από μήτρα. Θέλω να πω, όλη αυτή η ιστορία με τον άνθρωπο να αποπειράται να πλάσει ένα ον, πηγαίνει τόσο πίσω, ώστε προφανώς αποκαλύπτει μια βαθύτερη ανάγκη του homo sapiens, ίσως την υπέρβαση των θνητών ορίων ή της μικρότατής μας ύπαρξης.

[ΓΜ] Το μόνο που έχω να συμπληρώσω είναι ότι η ίδια η Σέλλεϊ κάνει αναφορά σε παλαιότερους μύθους με τον υπότιτλο που δίνει στο έργο της, «ο μοντέρνος Προμηθέας».

Θα αντλούμε άραγε πάντα από τα έργα κλασικής λογοτεχνίας; Αποτελούν κατά τη γνώμη σας μια ζωτική πηγή έμπνευσης;

[ΕΚ] Ελπίζω ναι και πιστεύω πως ναι. Τα έργα που έχουν υπερβεί την εποχή τους, το έχουν κάνει γιατί πραγματεύονται τα βαθιά υπαρξιακά ζητήματα, που ταλανίζουν τον άνθρωπο από τη μέρα μηδέν, με τρόπο ενορατικό και υψηλό, που συγκινεί τους πάντες. Ο έρωτας, ο θάνατος, η ταυτότητα, η υπέρβαση της θνητής φύσης μας, το νόημα της ζωής, το παράλογο της ύπαρξης, για να αναφέρω μερικά από αυτά τα ερωτήματα, δεν έχουν αλλάξει όσο και αν προοδεύει ο πολιτισμός. Εξάλλου, μιας τέτοιας φύσεως ανάγκη ωθεί τους καλλιτέχνες και τις καλλιτέχνιδες ανά τους αιώνες να επιστρέφουν σε προϋπάρχοντα έργα: η ανάγκη να αναμετρηθούν μαζί τους παρά τον φόβο και την πραγματική πιθανότητα (καλλιτεχνικής) συντριβής.

[ΓΜ] Μιλώντας για το δικό μου σινάφι, ελπίζω να συνεχίσουμε να επηρεαζόμαστε από τα έργα κλασικής λογοτεχνίας. Θεωρώ ότι το έχουμε ανάγκη.

Υπήρξαν άλλα έργα ή συγγραφείς που επηρέασαν την προσέγγισή σας στη διασκευή του Φρανκενστάιν;

[ΕΚ] Όταν γράφουμε, νομίζω πως επιστρατεύονται όλα όσα έχουμε διαβάσει, δει, βιώσει, κλπ., και μας επηρεάζουν συνειδητά και ασυνείδητα, ακόμη και σε κάτι φευγαλέο. Για παράδειγμα, υπάρχει μέσα στο έργο μας μια νεαρή ποιήτρια, που διαβάζει ένα ποίημά της και ζητάει από έναν συμφοιτητή της να το κρίνει. Πραγματικά, όταν έγραφα τη σκηνή, δεν ήξερα τι ακριβώς κριτική πρέπει να γίνει πάνω στο ποίημα. Και σκέφτηκα, τι είναι αυτό που με ενοχλεί στο ποίημα της Ελίζαμπεθ; Ποια ποιότητα θαυμάζω στην ποίηση και θα ήθελα να την αποκτήσει η ηρωίδα μου; Και αυτομάτως μου ήρθε στο μυαλό ο Ελύτης, που ατενίζοντας το κύμα, το μπλε, το λευκό, την Ελλάδα, συνειδητοποιεί βαθιές αλήθειες για τον εαυτό του αλλά και για τον άνθρωπο. Και κάπου εκεί βασίστηκε η κριτική για το ποίημα της Ελίζαμπεθ. Τι σχέση έχει άραγε ο Ελύτης με ένα έργο που συνδέεται με την τεχνητή νοημοσύνη και με ένα γοτθικό μυθιστόρημα; Καίρια και καμία ταυτόχρονα! Οι εμπειρίες μας είναι αυτές που συνδέουν κάθε κουκίδα όλης της ιστορίας της ανθρωπότητας. Οι εμπειρίες μας σε ατομικό επίπεδο – γι’ αυτό κάθε άτομο είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο. Από εκεί και πέρα, διάβασα ορισμένα επιστημονικά συγγράμματα, άρθρα, εκθέσεις, κλπ., της εποχής που γεννιόταν η τεχνητή νοημοσύνη, και σε κάθε ένα από αυτά τα αναγνώσματα έμπαινα στο στομάχι των συγγραφέων τους, και προσπαθούσα να νιώσω πώς ένιωθαν όταν τα έγραφαν, και πώς μπορεί να ένιωθαν οι συνάδελφοί τους όταν τα πρωτοδιάβαζαν – αυτό το μείγμα δέους, συγκίνησης, φόβου, θαυμασμού, ζήλιας, αποκάλυψης, ξέρετε, όλα αυτά που σου προκαλούνται όταν βρίσκεσαι ενώπιον ενός ιδιοφυούς έργου επιστήμης ή τέχνης.

Ποια στοιχεία της ιστορίας σάς συγκίνησαν προσωπικά;

[ΓΜ] Το θεατρικό της Έρις φέρνει τους χαρακτήρες στη νέα εποχή, και θίγει ένα σωρό θεματικές που με άγγιξαν ως άνθρωπο και ως επιστήμονα: τη σχέση ορθολογισμού και συναισθήματος, την ανάγκη διαλεκτικής ανάμεσα σε θετικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, την ηθική ευθύνη ενός δημιουργού (υπάρχει ένα κομμάτι επιστημόνων που την αποτάσσονται), την ανάγκη για “ευθυγράμμιση” των συστημάτων ΤΝ με τις ανθρώπινες ανάγκες και αξίες, την ανάγκη ωρίμανσης ενός επιστημονικού πεδίου που μοιάζει, προς το παρόν, με αλχημεία. Και φυσικά, το προσωπικό κόστος μιας μεγάλης φιλοδοξίας, κάτι το οποίο έχω ζήσει.

Κάνει επίσης, κατά την άποψή μου, μία εύστοχη κριτική σε μία επιστημονική κοινότητα και μία ανθρωπότητα, οι οποίες βλέπουν με ενθουσιασμό, αλλά και κάποια ανησυχία, ένα νέο Πλάσμα να γεννιέται. Δυσκολεύονται όμως να επιβραδύνουν και να ελέγξουν την έλευσή του, καθηλωμένες από ένα δέος, έναν σχεδόν ψυχροπολεμικό ανταγωνισμό για τεχνική πρωτοπορία, και μια κακώς εννοούμενη ανάπτυξη. Το Πλάσμα δεν είναι εν γένει καλό ή κακό – φέρει το πρόσωπο του δημιουργού του.

[ΕΚ] Από την πρωτότυπη ιστορία με συγκλόνισε το πόσο λάθος πήγαν τα πράγματα και η επιρροή αυτής της εκτροπής πάνω στον Φράνκενσταϊν, στη ζωή του και στον ψυχισμό του. Στη δική μου εκδοχή, ήθελα πολύ να μιλήσω για το πόσο πολλά πράγματα αφήνει στο περιθώριο οποιοσδήποτε επιλέξει να ακολουθήσει αδιαπραγμάτευτα και έως το τέλος το κάλεσμά του, είτε αυτό είναι επιστημονικό είτε καλλιτεχνικό. Τι σημαίνει να ρουφάει όλον τον ζωτικό αέρα μια αποστολή, μια εμμονή, ένα προσωπικό στοίχημα, μια βαθιά ανάγκη.

Για τα Ζητήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης και τα ηθικά της όρια – Η προσέγγιση της Τέχνης

Το Φράνκενστάιν θίγει ζητήματα δημιουργίας και ευθύνης. Πώς βλέπετε την ευθύνη ενός συγγραφέα να μεταφέρει τέτοια θέματα στη σύγχρονη εποχή;

[ΓΜ] Οι συγγραφείς, όπως και οι φιλόσοφοι και οι κοινωνιολόγοι, έχουν το ιδιαίτερο προνόμιο, και ευθύνη, να φιλτράρουν τα θέματα από μια σκοπιά ανθρώπινη και κοινωνική. Αυτή η θεώρηση δεν είναι εγγενής σε άλλους τομείς της επιστήμης και της ζωής μας. Επομένως βασιζόμαστε στην τέχνη για να μας γειώνει με την ανθρωπιά μας μία στο τόσο.

[ΕΚ] Οι συγγραφείς έχουν την ευθύνη να τα αναδεικνύουν και το κοινό έχει την ευθύνη να τα κάνει κάτι, να τα χρησιμοποιεί, να τα μετουσιώνει, σε προσωπικό επίπεδο και στην καθημερινότητά του. Η ευθύνη, όμως, δεν τελειώνει εκεί, γιατί κάθε άτομο είναι συγγραφέας της δικής του ιστορίας. Κάθε δημιούργημά μας, από ένα γλυπτό έως το ίδιο το σπίτι μας, από ένα παιδί μέχρι μια πολιτική απόφαση, από μια φιλική συζήτηση μέχρι μια διδασκαλία, από ένα πιάτο φαγητό μέχρι ένα κίνημα, από ένα ποστάρισμα σε ΜΚΔ μέχρι ένα άρθρο σε εφημερίδα, ενέχει μια προσωπική ευθύνη, που εκτείνεται αναλογικά σε ένα μεγαλύτερο σύνολο. Αν αυτό δεν το κατανοούμε, γινόμαστε εκείνοι που δακτυλοδείχνουν, αλλά τότε ένα δάχτυλο δείχνει τον άλλον και τέσσερα τον εαυτό μας.

Πιστεύετε ότι το θέατρο έχει ευθύνη να σχολιάζει περισσότερο ή να θέτει προς συζήτηση τα καίρια κοινωνικά ζητήματα;

[ΕΚ] Το σχόλιο έχει να κάνει με το εδώ και τώρα, άρα με κάτι εφήμερο, και από τη φύση του είναι μια ενέργεια ιδιονομίας και μάλιστα στιγμιαίας διάρκειας, ίσα με ένα τιτίβισμα. Και με παραπέμπει στο δάχτυλο που ανέφερα παραπάνω. Επιπλέον, πώς να κρατηθεί συνοχή στα σχόλιά μας ανάμεσα στον ορυμαγδό των συμβάντων, των ειδήσεων, των άλλων σχολιασμών, κλπ; Προλαβαίνει να μείνει κάτι στον χρόνο ή μπορεί το θέμα μας να έχει ξεπεραστεί ώσπου να ετοιμάσουμε τη σχολιαστική μας παράσταση; Η συζήτηση, αντίθετα με το σχόλιο, είναι απαιτητική, χρονοβόρα, εμπλέκει και άλλα πρόσωπα, διέπεται από κανόνες, προϋποθέτει σεβασμό και στοχεύει στην προσωπική μετακίνηση. Αυτά τα συνειδητοποιώ σκεπτόμενη ποια έργα και ποιες παραστάσεις μου έμειναν και για ποιο πράγμα μιλούσαν. Από συζητήσεις και συνδιαλλαγή έχουμε ανάγκη, και δυστυχώς, τα καίρια κοινωνικά ζητήματα δεν αλλάζουν ποτέ, από την αρχαία Κίνα, την Αίγυπτο, την Ελλάδα μέχρι σήμερα, η τέχνη και η Ιστορία μιλάνε για κοινωνική δικαιοσύνη, για πολιτική ευθύνη, για καταπιεστικές εξουσίες, για ανθρώπινες ανάγκες που δεν ικανοποιούνται, για βία, για περιθωριοποίηση ή βίαιο εκτοπισμό του αλλότριου, κ.ο.κ.

[ΓΜ] Από τη δική μου πλευρά έχω πολλά να πω για τις ευθύνες όλων σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες. Κάποιοι επιστήμονες (όχι όλοι) θα πουν “εγώ δεν είμαι ειδικός στην ηθική”, κάποιοι φιλόσοφοι της ηθικής θα πουν “εμείς μιλάμε αλλά δεν μας ακούει κανένας”, κάποιες εταιρείες τεχνολογίας θα δηλώσουν “δεν μπορούμε να ακούμε τους φιλοσόφους, κινούμαστε σύμφωνα με τους όρους της αγοράς”, κάποιοι εκ των νομοθετών θα πουν “μα δεν μπορούμε να έχουμε αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο, η οικονομία πρέπει να αναπτυχθεί (άσε που δεν πολυκαταλαβαίνουμε)”. Εν τέλει, το πλαίσιο της υιοθέτησης της ΤΝ στην κοινωνία και την οικονομία είναι βαθιά πολιτικό, οι αποφάσεις μπροστά μας θα είναι περίπλοκες και θα χρειαστεί η ουσιαστική σύμπραξη όλων.

Φρανκενστάιν: Από τον μύθο στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης

Ποιος είναι ο ρόλος της τεχνολογίας στην παραγωγή σας; Χρησιμοποιήσατε συγκεκριμένα μέσα για να ενισχύσετε την αφήγηση; Θέλετε να μας μιλήσετε για τη συνεργασία σας με τον Γιάννη Μητλιάγκα;

[ΕΚ] Κατά τη συγγραφή δαπάνησα κάποιες ώρες συνομιλίας με την Eliza, ένα πρωτόγονο chatbot, για να δω πώς λειτουργούσε. Κατόπιν, έψαξα την εξέλιξη στην αλληλεπίδραση των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων με τον άνθρωπο και ενσωμάτωσα ως κείμενο μέρος του προγραμματιστικού κώδικα, για να σηματοδοτούνται οι εργασίες προγραμματισμού. Αυτό στην παράσταση φαίνεται πάνω σε μια υπερσύγχρονη οθόνη, και φυσικά γράφτηκε και εξελίχθηκε με τη βοήθεια και τις γνώσεις του επιστημονικού συνεργάτη μας, του Γιάννη, και του προγραμματιστή που συνεργαστήκαμε, του Γιώργου Καλλέργη. Υπάρχει και ένα βίντεο που δημιούργησε ο Χρήστος Συμεωνίδης, αλλά πέραν τούτων δεν υπάρχει στην παράσταση περισσότερη τεχνολογία, όλα λύνονται με πιο «αναλογικό» τρόπο. Από εκεί και πέρα, το έργο αφήνει το περιθώριο για εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας, αν και δεν είναι αυτό το κυριότερο θέμα του.

Ο Γιάννης διάβασε το έργο ενώ γραφόταν, μου εξήγησε με πολύ κατανοητό τρόπο κάποια τεχνικά ζητήματα, λ.χ. τι σημαίνει βάρος, κόμβος, κλπ. στα νευρωνικά δίκτυα, πώς αυτά σχηματίζονται, δυο λόγια για τη γλώσσα LISP, κλπ. Επίσης, επιβεβαίωσε ότι ιστορικά δεν υπάρχουν σοβαρές αντιφάσεις, και έδωσε πληροφορίες για το σύστημα αυτόματης πλοήγησης του αυτοκινήτου του Φράνκενσταϊν, που παίζει τόσο ρόλο στο έργο μας. Τέλος, σε κάποια ταξίδια του στην Ελλάδα, ήρθε στην πρόβα, μίλησε στον θίασο, και αργότερα συνεργάστηκε με τον προγραμματιστή και τον δημιουργό του βίντεο για κάποια τεχνικά θέματα που εμφανίζονται. Ήταν δίπλα μας ανά πάσα στιγμή, και η βοήθειά του ήταν πολύτιμη, είναι απίστευτα απλός και θετικός άνθρωπος, και θα ετοιμάσουμε και μία ανοιχτή συζήτηση μαζί του, ώστε το κοινό να γνωρίσει από κοντά έναν επιστήμονα της κλάσης του, να λύσει απορίες του σε σχέση με την ΤΝ, αλλά ίσως και να θέσει ερωτήματα που το απασχολούν.

[ΓΜ] Στην πρώτη μας συζήτηση, διαπίστωσα ότι η Έρι είχε κάνει εκπληκτική έρευνα πάνω στην ιστορία και τις τεχνικές της ΤΝ. Αυτό φαίνεται και στο έργο, αλλά και στο πρόγραμμα της παράστασης. Η βασική μου συνεισφορά ήταν στο να επιβεβαιώσω την έρευνά της, και να της δώσω τη δική μου άποψη για την ΤΝ και για το ότι το πεδίο χρειάζεται ακόμη δουλειά για να ωριμάσει ως επιστήμη. Για εμένα η συνεργασία με την Έρι και τους υπόλοιπους συντελεστές της παράστασης ήταν βάλσαμο. Μια βαθιά ανάγκη να αναπτύξω αυτό το κομμάτι της δημιουργίας, μη τεχνικό μα τόσο απαραίτητο για την ψυχή μας.

Αν μπορούσατε να συνομιλήσετε με την Μέρι Σέλεϊ, ποια ερώτηση θα της κάνατε για το έργο της;

[ΕΚ] Σε ποιο σημείο ένιωσε μέσα της ότι είχε γράψει κάτι μεγάλο.

[ΓΜ] Ποιο ήταν το λάθος του Βίκτωρα Φράνκενσταϊν; Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό;
Αν μπορούσατε να τις ξεχωρίσετε ποιες είναι, κατά τη δική σας γνώμη οι μεγαλύτερες προσωπικές ή συλλογικές ανησυχίες της εποχής μας; Ο άνθρωπος πάντα για το μέλλον ανησυχεί, γι’ αυτό και προσπαθεί να το εξουσιάσει.

*Ο Γιάννης Μητλιάγκας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής της επιστήμης των υπολογιστών, Πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ, ερευνητής της μηχανικής μάθησης, συνεργάτης ερευνητής στην Google DeepMind, στο Κέντρο Έρευνας στην Τεχνητή Νοημοσύνη Αρχιμήδη

Πέπη Νικολοπούλου, elculture.gr, 29.11.2024