«Ένας νέος, διωγμένος από το πανεπιστήμιο, ταπεινής καταγωγής, αποφασίζει να σκοτώσει από επιπολαιότητα, έλλειψη αρχών και επηρεασμένος από ορισμένες κακοχωνεμένες και αλλόκοτες ιδέες που κυκλοφορούν σήμερα». Στην επιστολή του προς τον διευθυντή του περιοδικού Ρώσος Μηνύτωρ, στο οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά το Έγκλημα και Τιμωρία σε δώδεκα συνέχειες, ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι επιχειρεί μια στεγνή περιγραφή του Ρασκόλνικοφ, του ήρωα που προσπάθησε να πείσει τον εαυτό του πως υπερβαίνει τα ανθρώπινα μέτρα, κατέχει την απόλυτη αλήθεια και πρέπει να την υπερασπιστεί, αφαιρώντας ζωές.

Το κορυφαίο ψυχογράφημα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως το χαρακτηρίζει ο Δημήτρης Τάρλοου, ο οποίος σκηνοθετεί τη θεατρική διασκευή που επιχείρησε πάνω στο κείμενο ο Θανάσης Τριαρίδης, είχε όλα τα στοιχεία για να σου κρατήσει το ενδιαφέρον αμείωτο: Ένα διπλό φονικό με μπαλτάμιας τοκογλύφου και της αδελφής της, ένας αναγνώστης που μένει να πάρει θέση για το τι είναι ηθικό και μέχρι πού φτάνεις για να το διαφυλάξεις. Δεν ξέρω γιατί δεν το είδα έτσι όταν διάβασα το ογκωδέστατο μυθιστόρημα στην εφηβεία. Γυρνούσα τις σελίδες μηχανικά, με μόνο στόχο να «ξεμπερδεύω» με τους Ρώσους. Το μέγεθός του με φόβιζε και αυτή η καταιγιστική παράθεση ονομάτων με είχε αποκαρδιώσει. Προς μεγάλη μου έκπληξη, το ίδιο ακριβώς παραδέχτηκε και ο Δημήτρης Τάρλοου. Του το έβαλαν στα χέρια πρώτη φορά στην αρχή της εφηβείας και τον κούρασε. Το ξανάπιασε μετά τα είκοσι, «εκεί που κάπως πήζει το μυαλό», και έκτοτε γυρνάει σε αυτό, ανά δεκαετία. «Ο πυρήνας παραμένει ίδιος, αλλά σε κάθε νέα ανάγνωση διακρίνω διαφορετικά πράγματα. Σήμερα, σκέφτομαι πως η περιδιάβαση του Ρασκόλνικοφ στους γκρίζους δρόμους της Πετρούπολης προς το τέλος της ιστορίας και η αυτοκτονία του Σβιντριγκάιλοφ είναι από τα πιο συγκλονιστικά κομμάτια του έργου».  

Όταν αποφάσισε να το μεταφέρει στη σκηνή, απέφυγε κάθε επαφή με το βιβλίο. Διάβασε τη διασκευή του Τριαρίδη –ο Έλληνας συγγραφέας το χαρακτηρίζει ως το οριακότερο κείμενο της δυτικής λογοτεχνίας–, διατύπωσε τις αντιρρήσεις του, τα σχόλιά του («ένα θεατρικό έργο πρέπει να έχει προφορικότητα στον λόγο») και μελέτησε ξανά προσεκτικά το μυθιστόρημα. «Σε αυτόν τον “ποταμό”, ο Ντοστογιέφκι επιχειρεί μια ψυχανάλυση ολκής. Λέει πως η καθολική αποτυχία του Ρασκόλνικοφ ως συγγραφέα και η φτώχεια του –φωτογραφίζει τον εαυτό του εκείνη τη στιγμή– δημιουργούν αυτή την εκδικητικότητα. Υπονοεί λοιπόν πως τα προβλήματα των ανθρώπων πηγάζουν από το κόμπλεξ τους και όλα αυτά τα υποστηρίζει προ Φρόιντ. Μπλέκει, λοιπόν, ένας ψυχαναλυτικός Ντοστογιέφκσι με έναν ιδεολόγο Ντοστογιέφσκι και ωστόσο δεν πρόκειται για μια ιδεολογία εύκολα κατατάξιμη. Αυτό είναι που κάνει το μυθιστόρημα να διαβάζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους και να εμπνέει αναλύσεις κοινωνικές, εγκληματολογικές, ψυχολογικές».

Πώς θα μιλούσατε για το Έγκλημα και Τιμωρία στα δικά σας παιδιά; 

Το μικρότερο από τα τρία είναι μόλις δύο χρονών. Στα άλλα δύο που είναι στην εφηβεία θα προσπαθούσα να τους πω να έχουν τα μάτια τους ανοιχτά, να βλέπουν πέρα από τις ταμπέλες. Το να είσαι πόρνη δεν είναι συνώνυμο της διαφθοράς, της απαξίας. Η Σόνια είναι ο καταλύτης, είναι αυτή που αλλάζει τον ρου της ιστορίας. Ο Ρασκόλνικοφ είναι ο πλάνητας και πλανημένος, αυτός που πίστεψε ότι είναι ο Μέγας Ναπολέων ή ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε και διαπίστωσε ότι δεν ήταν τίποτα από αυτά. Ο Ναπολέων, βέβαια, όχι μόνο δεν είχε ενοχές για τους φόνους που είχε διαπράξει, αλλά τους θεωρούσε και εφαλτήριο δόξας. Ο Ρασκόλνικοφ είναι ένας αποτυχημένος συγγραφέας, χωρίς καμία αποδοχή, ένας θυμωμένος φοιτητής που κάνει κοινωνικά πειράματα. Θα είναι δύσκολο για τα παιδιά μου να το καταλάβουν  αυτό γιατί μεγαλώνουν σε ένα προστατευμένο περιβάλλον και δεν έχουν αντιληφθεί ακόμη πώς λειτουργεί η κοινωνία, τι σημαίνει κοινωνικός θυμός, ταξικό μένος· τα βλέπουν όλα ακόμη από το κουκούλι της προστασίας που τους προσφέρουμε.

Το πρόγραμμα αναφέρει ότι το ζευγάρι της Ντούνιας, της αδελφής του Ρασκόλνικοφ, με τον βιαστή Σβιντριγκάιλοφ λειτουργεί ως αντικατοπτρικό σχήμα στη σχέση της Σόνιας με τον Ρασκόλνικοφ.

Είναι δύο παράλληλες πορείες, δύο παράλληλα ζευγάρια, μέχρι τη στιγμή που γίνεται μια διχοτόμηση. Στη μια περίπτωση βλέπουμε πού οδηγεί η αγάπη και στην άλλη τι επιφέρει η απουσία της. Ο Ρασκόλνικοφ κατορθώνει την ανάσταση εν ζωή με την καθοδήγηση της Σόνιας, ενώ ο μετανοημένος Σβιντριγκάιλοφ οδηγείται στην αυτοκτονία, αφού η Ντούνια αρνείται τη βοήθειά της προς εκείνον. Αυτές οι δύο γυναίκες κρατούν στα χέρια τους τη ζωή των ανδρών, μου φέρνουν στον νου τους στίχους του Εγγονόπουλου. «Είναι οι γυναίκες π’ αγαπούμε σαν τα ρόδια/ έρχονται και μας βρίσκουνε τις νύχτες όταν βρέχει/ με τους μαστούς τους καταργούν τη μοναξιά μας/ μες στα μαλλιά μας εισχωρούν βαθιά και τα κοσμούνε». Έχουν και οι δύο γυναίκες κάτι πολύ ποιητικό, με διαφορετικό τρόπο, χωρίς καν να βάζω την αφοσίωσή τους στα χριστιανικά ιδεώδη. Η Ντούνια έχει μια γενναιότητα και μια υπεροψία, ένα προτεταμένο πιγούνι, μια δύναμη στον χειρισμό των ανδρών. Παρότι έχει αποπειραθεί να τη βιάσει ο Σβιντριγκάιλοφ, βλέπουμε με πόση γενναιότητα τον αντιμετωπίζει. Η Σόνια, από την άλλη, έχει μια δύναμη που δεν φαίνεται, μου θυμίζει λίγο τη γιαγιά μου, τη ζωγράφο Νίκη Καραγάτση: είχε μια αθωότητα, χωρίς να είναι πιστή. Δεν ήταν άνθρωπος της εκκλησίας, παρ’ όλα αυτά είχε μια πίστη στη λειτουργία της τέχνης και μια εσωτερική δύναμη. Αυτό την έκανε και πολύ πεισματάρα. Η Σόνια βάζει πείσμα να σώσει –ό,τι κι αν σημαίνει αυτό– τον Ρασκόλνικοφ, και αυτό μου φαίνεται πολύ συγκινητικό. 

Έχει τελικά σχέση ο Ντοστογιέφσκι με τη θρησκεία;

Ο Ντοστογιέφσκι δεν ήταν θρησκευόμενος, ήταν αιρετικός. Μιλάει για την αγάπη ως καθημερινή πρακτική που είναι κοντά στο πρωτογενές νόημα του χριστιανισμού και η οποία χάθηκε στη διαδρομή μέσα από διάφορες ηθικολογίες, σεξουαλικούς αποκλεισμούς, κατηγορίες εναντίον ομοφυλοφίλων. Η ουσία της Ορθοδοξίας δεν  έχει τέτοιου είδους πράγματα, αυτά είναι της Εκκλησίας, και δεν νομίζω ότι ο Ντοστογιέφσκι είναι φίλος της Εκκλησίας. Από την Εκκλησία δέχεται μόνο τους κοσμοκαλόγερους και αυτούς που έχουν αποσυρθεί από τα εγκόσμια. Όποιος έχει μια στάλα πνευματικότητα ξέρει ότι μια επίσκεψη σε έναν τέτοιο άνθρωπο μπορεί να του αλλάξει τη ζωή.

Οι χαρακτήρες του έργου τη μια στιγμή υποτάσσονται στα πιο σκοτεινά ένστικτά τους και την άλλη υπηρετούν υψηλά ιδανικά.

Το θέμα της ανθρώπινης αντιφατικότητας απασχολεί ιδιαίτερα τον Ντοστογιέφσκι. Καταλαβαίνει ότι δεν είμαστε ένα πράγμα, έχουμε πολλές πλευρές, συγκολλημένες με έναν παράδοξο τρόπο, και πρέπει να τις κατανοήσει όλες, μία προς μία.  Παρατηρούσε τους ανθρώπους και μετά δημιουργούσε αυτά τα εκπληκτικά μυθιστορήματα που έχουν μείνει και διαβάζονται ξανά και ξανά, ακριβώς γιατί περιέχουν αυτές τις τρομακτικές αντιφάσεις. Νομίζω, ωστόσο, ότι η σύγχρονη κοινωνία δυσκολεύεται πολύ να αποδεχτεί αυτόν τον κόσμο των αντιφάσεων γιατί θέλει μια άλλου τύπου τακτοποίηση. Και το cancel culture από εκεί ξεκινάει και είναι στη ρίζα της μια φασιστική νοοτροπία, άσχετα αν κρύβεται πίσω από έναν μανδύα φιλελευθερισμού, ίσων δικαιωμάτων ή κατάργηση της βίας. Στην πραγματικότητα, αυτή η πολιτική ορθότητα είναι ένας κεκαλυμμένος φασισμός γιατί κατηγοριοποιεί, σταμπάρει σαν να είναι γίδια οι άνθρωποι, βάζει μια ωραία σφραγίδα και από εκεί και πέρα πορεύεσαι με αυτήν.

Με ενόχλησε ο χαρακτήρας της μητέρας, τη βρήκα αφελή, προσκολλημένη στη θρησκεία και στις πεποιθήσεις της, ανίκανη να δει την πραγματικότητα, να αποδεχτεί ότι ο γιος της είναι δολοφόνος. Με απωθεί, ίσως, η αντίδρασή της, γιατί υπερβαίνει τα θεατρικά όρια και συναντά την πραγματική ζωή.

Αφελής, ε; Αυτό που αναφέρει, όμως, η μητέρα για τον πυρήνα της ιδιοσύστασης του Ρασκόλνικοφ είναι αληθές. Ο γιος της είναι πλασμένος για το καλό. Αυτό είναι το ενδιαφέρον: ο Ρασκόλνικοφ είναι ένας αναρχικός από ιδεολογία, γαλουχημένος όμως με τα χριστιανικά ιδεώδη. Πολλοί αριστεροί είναι θρήσκοι ή ευνοϊκά διατεθειμένοι απέναντι στην Ορθοδοξία. Εγώ αισθάνομαι ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει με τον Ρασκόλνικοφ. Το όνομά του στα ελληνικά σημαίνει «σχισματικός», έχει δύο πλευρές, τρέφεται από μια ιδεολογία που προσπαθεί να εξασκήσει και τη μετατρέπει σε ένα κοινωνικό πρέπει. Αυτή η εμμονή στην καλοσύνη, στην αγαθοεργία, στη φιλανθρωπία έχει προέλθει από τη μάνα του. Ο Ρασκόλνικοφ είναι αυτός που σώζει παιδιά, που μπαίνει σε φλεγόμενα κτίρια και επιλέγει τον φόνο για να επικυρώσει τη θεωρία του, ότι δεν πρέπει να υπάρχουν άνθρωποι που βασανίζουν άλλους ανθρώπους. Έχουμε τέτοια παραδείγματα στη σύγχρονη Αθήνα που σκότωσαν από αγνή ιδεολογία. Τώρα αν το άντεξαν ή όχι, δεν το ξέρω. Γνωρίζουμε περιπτώσεις ανθρώπων που δημιούργησαν έναν ιδεολογικό πυρήνα και προσπάθησαν να απαλλάξουν την κοινωνία από αποβράσματα.

Σε μια σκηνή, η Σόνια υψώνει το ανάστημά της στον ανακριτή Πορφύρη και εκείνος της γυρίζει ένα χαστούκι. Αμέσως σπεύδει και του φιλάει το χέρι. Πόσο ανατρεπτικό είναι αυτό;

Ο Πορφύρης είναι λάτρης  του ορθού λόγου, όμως υποψιάζεται ότι πίσω από τον μπερντέ κρύβεται κάτι άλλο, και αυτό του δημιουργεί μια μεγάλη ταραχή. Στην τελευταία σκηνή θέλω να δείξω ότι η επαφή του με τη Σόνια τον έχει βάλει σε μεγάλες σκέψεις. Αυτό το φίλημα στο χέρι πιστεύω ότι και εσείς ως γυναίκα δεν μπορείτε να το αποδεχτείτε. Πώς γίνεται να σε προσβάλλουν και να γυρίζεις και το άλλο μάγουλο; Ακόμα κι όταν το επιχειρείς σαν σκηνική πράξη δημιουργείται ένας ηλεκτρισμός, μια συγκίνηση, και αξίζει να αναρωτηθεί κανείς γιατί. Αυτή την παράδοξη χειρονομία μπορεί κανείς να την ονομάσει υπεροχή, συναισθηματική νοημοσύνη. Η Σόνια παίρνει το χέρι και το φιλά και έχει ακυρώσει με μια κίνηση όλη τη δυτική σκέψη. Ο Ντοστογιέφσκι είναι εμπρηστής, δεν είναι συγγραφέας, είναι κανονικός μπουρλοτιέρης. Έπρεπε να βρω λοιπόν τις πράξεις –δεν μου υπέδειξε κανείς το φίλημα– που θα επαληθεύσουν τους χαρακτήρες, την ιδεολογία τους και την πνευματικότητά τους.

Ξένια Γεωργιάδου, Καθημερινή, 21.12.2023