Η πιο πολυσυζητημένη παράσταση αρχαίου δράματος αυτό το καλοκαίρι είναι αναμφίβολα ο Προμηθέας Δεσμώτης σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη.
Η παράσταση είναι παραγωγή του Θεάτρου Πορεία σε συμπαραγωγή με το ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης στο Πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Η πρεμιέρα της παράστασης ήταν στις 4 Ιουλίου στα Χανιά, ενώ μετά από μια μικρή περιοδεία ανά την Ελλάδα έκανε την εμφάνιση της στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου την Παρασκευή το τρέχον σαββατοκύριακο. Πρόκειται για το δεύτερη παράσταση του Άρη Μπινιάρη στην Επίδαυρο, μετά την εμβληματική παράσταση Πέρσες του Αισχύλου (συμπαραγωγή με το ΘΟΚ του Αισχύλου (συμπαραγωγή με το ΘΟΚ) το 2017. Έκτοτε ο Άρης Μπινιάρης έχει παρουσιάσει άλλες 2 παραστάσεις Αρχαίου Δράματος σε κλειστό χώρο, Βάκχες του Ευριπίδη στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και την Ηλέκτρα του Σοφοκλή στο Θέατρο Τέχνης.
Το έργο
Στην τραγωδία Προμηθέας Δεσμώτης, ο Αισχύλος πραγματεύεται την ηρωική αντίσταση του αλυσοδεμένου στον Καύκασο Προμηθέα να υποκύψει στο θέλημα του Δία. Θεωρείται από άλλους κριτικούς το μεσαίο ή από τους περισσότερους το πρώτο μέρος τριλογίας, που συναποτελείται από τα έργα Προμηθεύς λυόμενος και Προμηθεύς πυρφόρος. Στην αχρονολόγητη τραγωδία Προμηθέας Δεσμώτης, ο Αισχύλος πραγματεύεται τη σθεναρή αντίσταση του αλυσοδεμένου στον Καύκασο Προμηθέα να υποκύψει στο θέλημα του Δία. Αν και φορέας μιας νεοσύστατης εξουσίας, ο θεός Δίας θυμίζει μια πατριαρχική φιγούρα ενός μακρινού αρχαϊκού παρελθόντος και μοιάζει να εκπροσωπεί έναν κόσμο στοιχειωμένο από τρόμο και προκαταλήψεις, ένα θεοκρατικό σύμπαν άδικο και τιμωρητικό. Οραματιστής και ανθρωπιστής, ο Προμηθέας, αντιστέκεται στην εξουσία υπαρξιακά, πολιτικά, ηθικά. Δεν εναντιώνεται στο θεϊκό, δεν απορρίπτει το υπερβατικό, αλλά επιτίθεται στο άδικο. Δεμένος στα βράχια της Σκυθίας, υπερασπίζεται την ελεύθερη βούληση, την αυτοπραγμάτωση, τη δικαιοσύνη.
Η παράσταση
Η παράσταση Προμηθέας Δεσμώτης χρησιμοποιεί τη μετάφραση του ποιητή Γιώργου Μπλάνα, που κυκλοφορούσε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη το 2015 . Η μετάφραση του Μπλάνα είναι ορμητική, αιχμηρή, καθαρή και ιδιαίτερα παραστάσιμη. Στη δραματουργία της παράστασης συμπεριλαμβάνεται και το ποίημα του Dylan Thomas «Κι ο θάνατος δεν θα ‘χει εξουσία» σε μετάφραση επίσης του Γ. Μπλάνα (Ελεύθερος Τύπος, 1998), που ταίριαξε αρμονικά με τη δουλειά που έκανε πάνω στον Αισχύλο. Η επιλογή της συγκεκριμένης μετάφρασης ήταν ταμάμ για τον Α. Μπινιάρη που βρίσκει το beat και τους παλμούς που φέρουν οι λέξεις και οι υποβόσκουσες αλήθειες, συνδιαμορφωνόντας μαζί με τη μουσική μια παρτιτούρα που αποκτά σκηνικό χώρο.
Ο σκηνοθέτης της παράστασης φαίνεται πως δουλεύει με οξυδερκή ερευνητική ματιά πάνω στο αρχαίο δράμα και είναι σε θέση να δημιουργήσει ένα τελικό αποτέλεσμα που συνδυάζει μουσική (Φώτης Σιώτας), λόγο, εικαστικότητα και υποκριτική ερμηνεία. Δεν κάνει απλώς μια παράσταση, καταθέτει μια πρόταση, με όποιο πρόσημο κι ας φύγει ο κάθε θεατής. Αν μη τι άλλο, είναι κατόρθωμα πως μέσα σε 4 χρόνια (βάζουμε ως ορόσημο την πρώτη του εμφάνιση των Περσών στην Επίδαυρο) έχει αποκτήσει φανατικό κοινό, που στο πρώτο λεπτό της παράστασης αναγνωρίζει ότι βλέπει παράσταση του Μπινιάρη. Μουσικός επί σκηνής ο Νίκος Παπαϊωάννου έπαιζε βιολοντσέλο.
Ας δούμε πρώτα το σκηνογραφικό μέρος (σκηνικά: Μαγδαληνή Αυγερινού). Το βασικό σκηνικό είναι οι τρεις πέτρινοι πυργίσκοι, που παραπέμπουν στις κορυφές του Καυκάσου, όπου κατά το μύθο ο Δίας έδωσε τον Προμηθέα ως τιμωρία για την κλοπή της φωτιά από τον Ήφαιστο και τη βοήθεια του ανθρώπου. Οι τρεις «κορφές» συνενώνονται με αλυσίδες, οι οποίες περιορίζουν τον Προμηθέα (Στάνκογλου) από την αρχή της παράστασης μέχρι το τέλος. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα πλαστική και περιγραφική λύση, που δίνει με την πρώτη ματιά την εικόνα της τιμωρίας, της ηρωικότητας και του ανθρωπισμού του Προμηθέα, ιστορίας γνωστής άλλωστε από τα μαθητικά μας χρόνια.
Το ενδυματολογικό μέρος (Βασιλική Σύρμα) είναι περισσότερο τολμηρό και ανανεωτικό ως προς την πρόσληψη της αισχύλειας τραγωδίας. Ο Προμηθέας εμφανίζεται ντυμένος με ένα καφέ παντελόνι και μ’ ένα ξεσκισμένο μπεζ μπλουζάκι, εξαθλιωμένος και λερωμένος, ενώ στο κεφάλι του δεσπόζει μια χρυσή προμετωπίδα. Το Κράτος κι η Βία (Άρης Μπινιάρης και Κωνσταντίνος Γεωργαλής) εμφανίζονται ντυμένοι με μαύρες στολές που παραπέμπουν σε Ναζί στρατιωτικούς και σέρνουν τον Προμηθέα σαν ζώο με χαλινάρι. Ο Ήφαιστος (Δ. Μαλτέζε) είναι ντυμένος στα λευκά και φαίνεται πως δεν έχει την αυταρχική μανία του Δία ή του Ωκεανού. Από τις πιο εντυπωσιακές εμφανίσεις ήταν αυτές του Ωκεανού (Συσσοβίτης) και Ερμή (Παπαζήσης), που εμφανίστηκαν ο μεν ντυμένος στα λευκά και με τον αέρα του… Joker κι ο δε ντυμένος στα χακί, σαν στρατιωτικός. Η εμφάνιση τους ολοκληρωνόταν αντί για λιοντάρια με ηθοποιούς με μάσκες ζώων και δεμένους με λουριά σαν κατοικίδιους σκύλους, θυμίζοντας έντονα την bdsm κουλτούρα και εαυτούς ως dominatrix. Τέλος, οι Ωκεανίδες (Χορός) εμφανίστηκαν ντυμένες σαν ιέρειες, με μια πιο απλή κι αέρινη επιλογή που «κατέβαζαν» την ένταση των κοστουμιών των θεών και του Προμηθέα.
Η πιο χαρακτηριστική όμως εμφάνιση της παράστασης ήταν αναμφισβήτητα αυτή της Ιώς, την οποία υποδύεται η Ηρώ Μπέζου. Η Ιώ στην παράσταση εμφανίζεται ντυμένη με λευκό κορμάκι, λευκά κέρατα –αναφορά στον μύθο όπου ο Δίας την έχει μετατρέψει σε αγελάδα για να την προστατέψει από τη μανία της Ήρας- και πατώντας πάνω σε κοκάλινα δεκανίκια (ξυλοπόδαρα), που προσέδωσαν έξτρα ερμηνευτικές δυσκολίες στην ηθοποιό.
Η εμφάνιση της είχε κάτι το πρωτόγονο και το μυθικό, ενώ η κατασκευή του κοστουμιού ήταν υποδειγματική. Να σημειώσουμε εδώ πως πίσω από τα σκηνικά και τα κοστούμια της παράστασης, τις περίτεχνες μάσκες και τα αξεσουάρ βρίσκεται μια μεγάλη ομάδα ειδικών συνεργατών: Μαγδαληνή Αυγερινού (σκηνικά), Βασιλική Σύρμα (Κοστούμια), Ξένια Παπατριανταφύλλου (Βοηθός σκηνογράφου), Αλέξανδρος Γαρνάβος (Βοηθός ενδυματολόγου), Εργαστήριο Δήμητρα Καίσαρη (Ειδικές κατασκευές – Γλυπτική) κι Εύη Ζαφειροπούλου (Μακιγιάζ).
Πέραν του εικαστικού, σημαντική δουλειά έγινε στην ερμηνεία του κειμένου από τους ηθοποιούς και στο μουσικό κομμάτι της παράστασης που έφερε στοιχεία ροκ. Καταρχάς, έχουμε έναν Γιάννη Στάνκογλου στα καλύτερα του, ν’ αφήνεται ψυχή τε και σώματι. Η ερμηνεία του Γιάννη Στάνκογλου απέδωσε τα μέγιστα στην απόδοση του σπουδαίου αρχετυπικού ρόλου του Προμηθέα, πέρασε από όλες τις ποιότητες της σημασίας της αυτοθυσίας του προς όφελος των ανθρώπων και συνδέεται κοινωνικά μ’ ένα σωρό ιστορικές περιπτώσεις ανθρώπων που δίνουν τη ζωή τους, την ανθρωπιά τους και την πνευματική τους ουσία για το κοινό καλό. Οι φωτισμοί (Αλέκος Αναστασίου) αναδείκνυαν το σκηνικό και τα κοστούμια, ενώ σε σημεία ο Προμηθέας φαινόταν ν’ αποθεώνεται. Δεν ξέρω αν ήταν εκούσιο, αλλά καθόλη τη διάρκεια της παράστασης το φωτεινό του είδωλο προβαλλόταν αριστερά πάνω σ’ ένα δέντρο, ασκώντας γοητεία και προσδίδοντας μια μεταφυσική διάσταση στον Προμηθέα του Στάνκογλου.
Το έτερο πρόσωπο στο οποίο θα ήθελα να σταθούμε ιδιαιτέρως είναι η Ηρώ Μπέζου που ερμηνεύει την Ιώ, την απόγονο του Ινάχου που τιμωρήθηκε από την Ήρα. Η Μπέζου είχε και μια επιπλέον δυσκολία, το κοστούμι που προαναφέραμε, με τα κοκάλινα (ξυλο)πόδαρα, τα κέρατα και το έντονο μακιγιάζ. Πως θα μπορούσε μια ηθοποιός να ξεχωρίσει πέραν από τη μουσική, πάνω από το avant-garde κοστούμι και κάτω από τα κέρατα και το κάτασπρο body painting; Κι όμως τα κατάφερε, να τα γυρίσει όλα προς το μέρος της, να μπει με σθεναρά βήματα πάνω σε ένα εύθραυστο σώμα που άσθμαινε τον λόγο και στη συνέχεια με θάρρος –και με βοές- δεχόταν την προφητεία του Προμηθέα για τα επερχόμενα δεινά της.
Η ερμηνεία των θεών στην παράσταση κινήθηκε σε διαφορετικά επίπεδα. Μ’ εξαίρεση τον τίμιο και εγκρατή Ήφαιστο (Δαυίδ Μαλτέζε), οι υπόλοιποι θεοί έφεραν την έπαρση και τη μανία της εξουσιαστικής τους ιδιότητας, παρέπεμπαν σε κρατόντες της πολιτικής εξουσίας σε διάφορες ιστορικές εποχές ή σε κινηματογραφικούς «κακούς». Σαρδόνια χαμόγελα (ιδίως ο Συσσοβίτης ως Ωκεανός κι ο Παπαζήσης ως Ερμής), αλυσίδες και λουριά, εντυπωσιακές προμετωπίδες και μάσκες, αυταρχικός τόνος στη φωνή, έδειχναν ένα πρόσωπο εντελώς αντίθετο από τον φιλεύσπαχνο Προμηθέα και την θεο-παθούσα Ιώ. Μπορούμε ν’ ανατρέξουμε στο βιβλίο του Φουκώ «Τιμωρία κι Επιτήρηση» όπου με αφορμή την ιστοριογραφική καταγραφή των συνθηκών σε διάφορες φυλακές της Γαλλίας, αναφέρεται στα σωματικά βασανιστήρια των φυλακισμένων και στην άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα, ενώ στη σύγχρονη του εποχή παρατηρούσε πως η τιμωρία εξάλειψε –τουλάχιστον θεσμοθετημένα- τη σωματική βία και τροποποιήθηκε σε καταναγκασμούς του σώματος και σε περιορισμό σε ορισμένο χώρο. Θεοί μπαινοβγαίνουν ως επιτηρητές του δεσμώτη και δείχνουν την σκληρότητα και την αδιαλλαξία της θεϊκής εντολής.
Η διαχείριση του Χορού είχε μουσικότητα και δουλεμένη κίνηση (Εύη Οικονόμου), με συντονισμό και σε πολλά σημεία ταυτόχρονη εκφορά των Χορικών ή στίχων. Ιδιαίτερη μνεία στην Κατερίνα Δημάτη που απήγγειλε την Έξοδο του δράματος.
Το ανέβασμα της παράστασης συνάδει με μια σειρά από ιστορικές συγκυρίες, που κάνουν το μύθο να μιλήσει ξανά στο θεατρόφιλο κοινό, ίσως πιο επίκαιρο από ποτέ. Καταρχάς, τα συνεχόμενα lockdowns και τα κυβερνητικά διαγγέλματα, έδιναν την αίσθηση ενός ανήμπορου λαού που δεν μπορούσε να απομακρυνθεί από το τετράγωνο του σπιτιού του (στις περιπτώσεις που τα μέτρα τηρούνταν) και κυβερνώντων να κουνούν συνεχώς το δάχτυλο. Καθ’ αναλογία, ο Στάνκογλου ως Προμηθέας ήταν περιορισμένος σ’ ένα μικρό τετράγωνο και δεν μπορούσε να κάνει βήμα, υπομένοντας την τιμωρία του και ερχόμενος σε ρήξη με τους εξουσιαστές θεούς. Κατά δεύτερον, το έργο αναφέρεται με έμφαση σε φυσικές καταστροφές, που φέτος ήταν πιο έντονες από ποτέ με πυρκαγιές και πλημμύρες σε διάφορα μέρη του πλανήτη, σεισμούς και τσουνάμι, ενεργοποιήσεις ηφαιστείων και με την πανδημία που μέτρησε εκατομμύρια νεκρούς ανά τον κόσμο. Ηχούν διαφορετικά φέτος οι στίχοι «πύρινη λαίλαπα ξεχύνεται στην γη, μάστιγα η σκόνη , λύσσα εμφύλια τρελαίνει τους ανέμους κι η θάλασσα ζητάει ν ’ αφανίσει τον ουρανό». Η επανάληψη μάλιστα του χωριού αυτού από τον Στάνκογλου (είναι η Έξοδος του δράματος) κι οι ταλαντώσεις που έκανε ο ήχος στον αέρα, έκαναν τους στίχους να διεισδύσουν στη συνείδηση του κοινού.
Συνολικά, η παράσταση Προμηθέας Δεσμώτης του Άρη Μπινιάρη (παραγωγή του Θεάτρου Πορεία σε συμπαραγωγή με το ΔΕΠΕΘΕ Κρήτης) είναι κατά τη γνώμη μας η παράσταση-ορόσημο του φετινού Φεστιβάλ και μια από τις πιο επιδραστικές αισθητικές προτάσεις πάνω στην πρόσληψη του Αισχύλου στην εγχώρια θεατρική σκηνή. Χαίρομαι ιδιαιτέρως που με μια τέτοια παράσταση είχε αθρόα προσέλευση από την Ελλάδα και το εξωτερικό, και το χειροκρότημα στο τέλος της πρεμιέρας ήταν ηχηρό κι ακατάπαυστο.
Αναστάσης Πινακουλάκης, texnes PLUS, 23.8.2021
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Περισσότερα για την παράσταση και αγορά εισιτηρίων:
