Στον τάφο του Μ. Καραγάτση είναι χαραγμένη μια φράση από το μυθιστόρημα «Κίτρινος φάκελος»: «Οι μοναδικές ομορφιές είναι προνόμιο του θανάτου». Στην είσοδο του Α΄ Νεκροταφείου ο συγγραφέας Θανάσης Τριαρίδης μίλησε για το δαιμονικό ταλέντο του να φτιάχνει βαθιές αφηγήσεις, να μπαίνει στην καρδιά των ηρώων και να γεννάει χαρακτήρες με τους οποίους τον συνδέει ομφάλιος λώρος. «Ζει, αιμορραγεί και πεθαίνει με τους ήρωές του» είπε χαρακτηριστικά. Στο κύμα της συγγραφικής νεωτερικότητας που σάρωνε την εποχή του ο Καραγάτσης φάνταζε «παλιακός», αφού έγραφε με πρότυπο το γαλλικό μυθιστόρημα του Γκιστάβ Φλομπέρ και ο νατουραλισμός κυριαρχούσε στο έργο του. Παρ’ όλα αυτά, η καταβύθιση στην καρδιά των ηρώων του, η αδιανόητη ενσυναίσθηση και η ικανότητά του να αγγίζει την ανθρώπινη καρδιά όχι μόνο στη Μεσόγειο αλλά και σε κάθε γωνιά της γης τον καθιστούν έναν από τους πιο σπουδαίους αφηγητές. Ο Θ. Τριαρίδης ανέφερε ότι «η ελληνική γλώσσα και ο κομπλεξισμός της ελληνικής πολιτείας δεν έκαναν τα βιβλία του κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας».

Ο θάνατος ως εκπλήρωση και η αθεΐα

Κάτω από το φθινοπωρινό φως ο κόσμος συγκεντρώθηκε γύρω από τον τάφο του Μ. Καραγάτση. Ο Θ. Τριαρίδης μίλησε για τη ζωή του συγγραφέα και την πολιτική διάσταση του έργου του, ενώ διάβασε αποσπάσματα από τα βιβλία του. Ο Μ. Καραγάτσης γεννήθηκε σε οικογένεια γιαοκτημόνων με μεγάλη κοινωνική και κοσμική επιφάνεια. Ο πατέρας του υπήρξε βουλευτής Θεσσαλίας με το συντηρητικό κόμμα του Θεόδωρου Δηλιγιάννη. «Σε πολιτικό επίπεδο διακρίνεται από έντονο αναθεωρητισμό και δεν συγκινείται ιδιαίτερα από το εθνικό αφήγημα. Δεν απομακρύνθηκε όμως ποτέ από τον αστικό χώρο» επισήμανε ο Θ. Τριαρίδης. Ο Μ. Καραγάτσης υπήρξε υποψήφιος βουλευτής με το Κόμμα Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη το 1956 και το 1958, ωστόσο δεν έκανε καμία εκλογική προετοιμασία και απέσπασε ελάχιστες ψήφους. «Μας ψηφίζουν λιγότεροι απ’ όσους μας διαβάζουν» είχε πει τότε, αποφασίζοντας να μη βάλει ποτέ ξανά υποψηφιότητα. «Ο Μ. Καραγάτσης υπήρξε βαθιά αντικομμουνιστής, οι ήρωές του όμως μιλούν για τη χρεοκοπία της τσαρικής Ρωσίας και του καπιταλισμού της Δύσης».

Ο Θ. Τριαρίδης αναφέρθηκε και στη σχέση του συγγραφέα με τη θρησκεία. «Ηταν σκληρά άθεος. Στα βιβλία του δεν υπάρχει καμία παραπομπή σε κάποια θεϊκή δύναμη που θα έρθει να παρηγορήσει και να λυτρώσει. Ιδιοσυγκρασιακά ο Καραγάτσης δεν καταδέχεται το θείο. Ζει μέσα στο αίμα των ανθρώπων και αισθάνεται ότι θα το μιάνει αν το συνδέσει με την ελπίδα της σωτηρίας». Σύμφωνα με τον Θ. Τριαρίδη ο Καραγάτσης κατανοεί τον θάνατο ως εκπλήρωση και όχι ως απώλεια. «Είχε διαβάσει τον θρησκευόμενο Παπαδιαμάντη και τον “διαβολεμένο” Ντοστογέφσκι. Εχασε μία από τις αδερφές του από φυματίωση και το γεγονός αυτό στοίχειωσε το έργο του. Αντιλαμβανόταν όμως πάντοτε τον θάνατο ως εκπλήρωση».

Λίγο προτού αναχωρήσουμε από το νεκροταφείο ο Θ. Τριαρίδης αναφέρθηκε στις νομικές σπουδές του Καραγάτση και στην αδυναμία του να αφοσιωθεί στη μελέτη. «Εκανε δικηγορία της πιάτσας με ναυτιλιακές εταιρείες στο λιμάνι του Πειραιά. Παντρεύτηκε τη σπουδαία ζωγράφο Νίκη Καρυστινάκη σε μικρή ηλικία το 1935 και η δομή της ζωής του περιστρεφόταν πάντοτε γύρω από τη λογοτεχνία». 

Στη συνέχεια έγινε αναφορά στη μυθοποιημένη συζήτηση γύρω από το «Μ. Καραγάτσης» (φιλολογικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Ροδόπουλου). «Το επίθετο προέρχεται από το δέντρο φτελιά ή καραγάτσι του θεσσαλικού κάμπου στο οποίο ξάπλωνε όταν ήταν παιδί. Το αινιγματικό γράμμα Μ ίσως να ήταν εμπνευσμένο από το ρωσικό όνομα “Μίτια”, ήρωα στο μυθιστόρημα του Φιόντορ Ντοστογέφσκι “Αδελφοί Καραμάζοφ” το οποίο αγαπούσε πολύ. Υπάρχει όμως και η υπόθεση ότι το γράμμα ταυτίζεται με τον Μιχάλη Καραμάνο, χαρακτήρα του μυθιστορήματος “Γιούγκερμαν”. Ο Μ. Καραγάτσης ήταν άνθρωπος δύσκολος και αυστηρός. Στην οδό Πανεπιστημίου είχε επιτεθεί κάποτε στον ακαδημαϊκό και θεατρικό συγγραφέα Σπύρο Μελά για ένα δημοσίευμα στη “Νέα Εστία” που θεώρησε προσβλητικό. Τι συγγραφέας όμως…» είπε ο Θ. Τριαρίδης προτού ο περίπατος πραγματοποιήσει την επόμενη στάση του στο Ζάππειο.

Το πάθος του νότου και η σεξουαλικότητα

Ο κόσμος μαζεύτηκε για να ακούσει αποσπάσματα και ιστορίες για την τριλογία «Εγκλιματισμός κάτω απ’ τον Φοίβο» («Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν», «Γιούγκερμαν», «Χίμαιρα»). «Φανταστείτε τον Γιούγκερμαν να κάθεται σε κάποιο από αυτά τα παγκάκια» είπε. Οπως ανέφερε, στα βιβλία της συγκεκριμένης τριλογίας τρεις άνθρωποι από τη βόρεια Ευρώπη γεννιούνται μέσα στο ελληνικό φως για να συντριβούν τελικά από αυτό. «Οι ήρωές του θα εμβαπτιστούν στο πάθος του νότου. Ο Καραγάτσης ενσωματώνει στα έργα του τη ντοστογεφσκική ορμή και το “τάνισμα” των ηρώων στο λιόγερμα της ματαιότητας. Βαπτίζει τους ήρωές του στη νυχτερινή απελπισία, όπως ακριβώς έκανε και ο Ερνεστ Χέμινγουεϊ».

Ενα από τα πιο αμφιλεγόμενα σημεία του έργου του Μ. Καραγάτση είναι οι γυναικείοι χαρακτήρες και ο εύπλαστος ερωτισμός τους. Κάποιοι από τους μελετητές τον έχουν κατηγορήσει για σεξισμό. «Κατά τη γνώμη μου πρόκειται για σεξουαλισμό. Κάτι που βρίσκεται στη ρίζα της ανθρώπινης κατάστασης. Με αυτό το εργαλείο ερμηνεύει τον κόσμο. Εχει γραφτεί ότι ο Καραγάτσης παρουσιάζει τις γυναίκες ως πρόσωπα που όταν ηδονίζονται παραδίδονται απόλυτα στην εξουσία του “επιβήτορα”. Είναι λάθος να αποδίδουμε σε έναν συγγραφέα τις πράξεις των ηρώων του. Ο Καραγάτσης έχει πλάσει περίπου 60 γυναικείους χαρακτήρες που λειτουργούν ως απίστευτη πηγή ζωής και έχουν αφήσει το στίγμα τους στην ελληνική λογοτεχνία».

Πρωτοπόρος και υποψιασμένος ιστορικά

Η επόμενη στάση του περιπάτου πραγματοποιήθηκε μπροστά στο άγαλμα του Ιωάννη Βαρβάκη στο Ζάππειο και είχε κεντρικό θέμα συζήτησης την τριλογία του Καραγάτση – που περιλαμβάνει τον «Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου», το «Αίμα χαμένο και κερδισμένο» και «Τα στερνά του Μίχαλου». «Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο Καραγάτσης έγραψε για την Ελληνική Επανάσταση. Με αυτή την άστοχη επιλογή έχασε την ευκαιρία να γίνει διεθνής συγγραφέας. Ουσιαστικά εγκλώβισε συγγραφικά τον εαυτό του σε μια θεματογραφική εμμονή. Παρέμεινε όμως ένας απίστευτος συγγραφέας με τους χυμούς των ηρώων του τοποθετημένους σε λάθος θέμα και υπόθεση εργασίας» επισήμανε ο Θ. Τριαρίδης που αυτή την εποχή διασκευάζει τη συγκεκριμένη τριλογία για το θέατρο. «Ο συγγραφέας πάλεψε να ζυμώσει αντιφατικές ορμές και δεν του βγήκε. Οι ήρωές του όμως είναι φτιαγμένοι από το αίμα και τη σάρκα του και γι’ αυτό επιβιώνουν. Ο Καραγάτσης είχε αντιληφθεί πολύ βαθιά τον χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης. Ηταν πρωτοπόρος σε αυτό το κομμάτι και εξαιρετικά υποψιασμένος ιστορικά». Στη συνέχεια ο περίπατος έκανε ένα «τυφλό spotting» στην οδό Βαλαωρίτου, σε μια σχετικά ήσυχη γωνιά της πόλης, προκειμένου να ξεδιπλωθεί η υπόθεση του μυθιστορήματος «Αμρι α Μούγκου» που πλάθει ένα ερωτικό τρίγωνο (εξαιρετικά αγαπητό σχήμα στον Καραγάτση) στην καρδιά της αφρικανικής ζούγκλας. 

Η  μαρτυρία της Μαρίνας Καραγάτση

Μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές του περιπάτου ήταν όταν έφτασε στο τελευταίο σπίτι του συγγραφέα, στην οδό Πατριάρχου Ιωακείμ, η κόρη του και συγγραφέας Μαρίνα Καραγάτση. Ο κόσμος έγινε κυριολεκτικά μια αγκαλιά γύρω της προκειμένου να ακούσει με προσοχή τη μαρτυρία της για τις τελευταίες στιγμές του.

«Ο πατέρας μου αναζητούσε ένα σπίτι χωρίς θόρυβο και πάντοτε ζούσε στο ενοίκιο. Μετακομίσαμε το 1956, τέσσερα χρόνια πριν από τον θάνατό του. Εδώ τελείωσε το συγγραφικό του έργο “Η ιστορία των Ελλήνων”, το οποίο όμως δεν έτυχε καλής υποδοχής» επισήμανε η Μ. Καραγάτση, η οποία στη συνέχεια αναφέρθηκε σε λιγότερο γνωστές πλευρές της προσωπικότητας του πατέρα της:

«Ηταν καλλιτέχνης. Η οικογένεια είναι δύσκολο πράγμα για τους καλλιτέχνες. Ο Καραγάτσης έγινε πατέρας σε ηλικία μόλις 28 χρόνων, πράγμα που τον πίεζε αρκετά. Οταν εγώ και η μητέρα μου λέγαμε ότι δεν αντέχουμε και θα φύγουμε από το σπίτι, έπεφτε στα πατώματα. Δεν ήταν αυστηρός πατέρας. Μπορούσε όμως να εκραγεί με μικρές αφορμές, όπως ένα μολύβι». Στην Πατριάρχου Ιωακείμ ο Μ. Καραγάτσης έγραψε το «10», ένα μυθιστόρημα που έμεινε ανολοκλήρωτο.

Οταν έπαθε έμφραγμα, το 1958, ήταν 50 χρόνων. «Οι γιατροί του είχαν δώσει μια ιδιαίτερη δίαιτα που τον έκανε να φέρεται σαν παραπονεμένο παιδί. “Πεινάω” έλεγε κάποιες φορές, ενώ προσπαθούσε να μας ξεγελάσει με τον καφέ και το τσιγάρο. Δύο μήνες μετά ξεκίνησε να γράφει το “10”, ένα θηριώδες μυθιστόρημα, χαρακτηριστικό δείγμα της ιδιοσυγκρασίας του».

Η Μ. Καραγάτση έκανε μια αναδρομή στις τελευταίες στιγμές του πατέρα της. «Το βράδυ της 13ης Σεπτεμβρίου του 1960 που επέστρεψα στο σπίτι, επικρατούσε μεγάλη αναταραχή. Η μητέρα μου είπε ότι ο πατέρας μου είχε πάθει άλλη μια κρίση και ήταν εξαιρετικά χλωμός. Είχε έντονη μελαγχολία στα μάτια του. Κάποια στιγμή ο ορός τελείωσε και ο γιατρός έστειλε τον βοηθό του να αλλάξει τη βελόνα, αλλά επειδή ήταν άπειρος δεν κατάφερε να βρει σωστά τη φλέβα. Στη συνέχεια ο γιατρός του έκανε μαλάξεις, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Τον τελευταίο καιρό μου είχε πει: “Ξέρεις, Μαρίνα, δεν θα ζήσω πολύ, θα πεθάνω γρήγορα γιατί έχω ενοχές”.

Είχε πάντοτε κοντά του το βιβλίο “Ιστορία των δύο πόλεων” του Τσαρλς Ντίκενς και όταν πάθαινε κρίση το διάβαζε ξανά και ξανά. “Τώρα που έσβησε αυτός ο άνθρωπος να δεις τι μοναξιά θα πέσει στο σπίτι μας” μου είχε πει η μητέρα μου η Νίκη όταν πέθανε» τόνισε ολοκληρώνοντας την αφήγησή της. Στο τέλος ο Θ. Τριαρίδης τη ρώτησε αν ο Καραγάτσης κέρδισε το στοίχημα του χρόνου. «Οι ήρωές του μονομαχούν με τον θάνατο. Ή κερδίζουν ή χάνουν. Ο Καραγάτσης είναι ζωντανός».

Info

Η δράση διοργανώθηκε από το Θέατρο Πορεία σε συνεργασία με τον συγγραφέα Θανάση Τριαρίδη και την Athens Walking Stories.

Ηλέκτρα Ζαργάνη

16.11.2019, ΤΟ ΚΟΥΤΙ ΤΗΣ ΠΑΝΔΩΡΑΣ