Η ψυχή μου έχει χάσει το πάθος της πιθανότητας. Αν ευχόμουν για κάτι, δεν θα ευχόμουν για πλούτη και εξουσία, αλλά για το ζωηρό εκείνο βλέμμα που διακρίνει παντού την πιθανότητα. Η απόλαυση απογοητεύει, η πιθανότητα ποτέ. Τι πιο δροσερό, πιο ευωδιαστό, πιο μεθυστικό από την πιθανότητα;». Το απόσπασμα του Σέρεν Κίρκεγκορ από το βιβλίο «Το κεντρί της ύπαρξης: επιλογή από το έργο του» (εκδ. Κέδρος) αλίευσα από το, απολαυστικό αναγνωστικά, πρόγραμμα της παράστασης «Αγριόπαπια» του Ιψεν (θέατρο «Πορεία», σκηνοθεσία Δημήτρης Τάρλοου).
Αυτή η περίπλοκη και αινιγματική σπουδή της ανθρώπινης κατάστασης, σκηνοθετημένη με ακρίβεια, τόλμη, μεστή ανανεωτική ματιά και εις βάθος προσέγγιση του κειμένου, ανοίγει μια βεντάλια πιθανοτήτων που συγγενεύουν εξίσου με τη ζωή και τον θάνατο. Ο,τι επιλέγουν οι βασανισμένοι από τις «επιταγές του ιδεώδους» ήρωες δεν είναι δωρεάν. Πάσχουν και πασχίζουν να απαλλαγούν από πάθη και εμμονές (κυρίως το δεύτερο), υποφέρουν χωρίς να θριαμβεύουν, υπομένουν χωρίς να μπορούν να μετατρέψουν την απελπισία σε ωφέλεια. Οι πρωταγωνιστές της «Αγριόπαπιας», όπως διαπιστώνουμε σιγά σιγά, έχουν χάσει «το πάθος της πιθανότητας». Καθηλωμένοι σε ένα βάλτο περιστάσεων, αφήνονται στη δύναμη της περιδίνησης.
Σκέφτηκα, αντί για ευχετήρια χριστουγεννιάτικη κάρτα, να αντιγράψω μια σκέψη του Κίρκεγκορ (από το πρόγραμμα της παράστασης κι αυτή). Τη διάβασα αρκετές φορές πριν αποφασίσω αν θα τη συστήσω ως αισιόδοξη ή απαισιόδοξη πρόταση ή πρόβλεψη. Εξαρτάται μάλλον από τον τρόπο που αντιμετωπίζει κανείς τους ανθρώπους, τους θεσμούς, τη δυνατότητα επιλογών, από το αν μάχεται τον δογματισμό και την αυθεντία, από το σύστημα προσέγγισης και κατανόησης της πραγματικότητας στο οποίο προσχωρεί. Από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται έννοιες όπως «δοκιμασία» και «ελπίδα». Παρούσες και επικαιροποιημένες, διαρκώς.
Παραθέτω το απόσπασμα: «Οι άνθρωποι παραπονιούνται ότι η ζωή είναι άχαρη και θλιβερή – όμως στην παραπάνω φράση πιστεύω πως υπάρχει αιώνια χαρά! Παραπονιούνται πως η ζωή είναι μονότονη και άνοστη – όμως σε μια τέτοια σκέψη υπάρχει αιώνια ένταση! (...) Οταν υποφέρεις, προσπάθησε να ακούσεις! Λένε ότι ο κόσμος, το περιβάλλον, οι συναναστροφές εμποδίζουν κάποιον στο δρόμο προς την ευτυχία. Στην ουσία ο ίδιος ο άνθρωπος εμποδίζει το δρόμο. Είναι τόσο προσκολλημένος σε όλα αυτά, που δεν μπορεί να αποσπάσει τον εαυτό του για να ανανεωθεί και να αντλήσει ελπίδα. Είναι διαρκώς στραμμένος προς τα έξω αντί να είναι στραμμένος προς τα μέσα. Διατηρεί επικοινωνία με τον εχθρό μέσα από... την ελπίδα της ανωριμότητας.
»Η δοκιμασία στερεί αυτή την ελπίδα. Η δοκιμασία σού στερεί αυτά που θες να ξαναζήσεις, ακόμη κι αν η διβουλία δεν σε έχει εγκαταλείψει. Κι εσύ πρέπει να ελπίζεις πως, αν δεν τα καταφέρεις με την πρώτη, έχεις κι άλλες ευκαιρίες να επανορθώσεις για τις τόσες σου αποτυχίες... Ομως η δοκιμασία βαστά ακόμα, γιατί σκοπός της είναι να επαναφέρει την ελπίδα. Οχι να σου τη δώσει, αλλά να την επαναφέρει. Κάθε άνθρωπος έχει μέσα του κρυμμένη την ελπίδα του αιώνιου. Η δοκιμασία είναι αυτή που την επαναφέρει... Διδάσκει την αφύπνιση...».
Ο 21ος αιώνας δεν έχει σχέση με τον 19ο που έζησαν ο Κίρκεγκορ και ο Ιψεν. Ομως τα ανθρώπινα πάθη διασχίζουν μεταλλασσόμενα, ή και όχι, τον χρόνο. Οπως και η μελαγχολία ή η απαντοχή. Το πώς εγγράφονται και πώς αποκρυπτογραφούνται τα συναισθήματα εμπίπτει, εν πολλοίς, στη δικαιοδοσία της τέχνης.
Ο επίλογος της «Aγριόπαπιας» γέρνει τη ζυγαριά στο τραγικό, κόβοντας απότομα το νήμα της ζωής και της ελπίδας. Αλλά το τέλος είναι ορατό, η αλληλουχία των πράξεων προετοιμάζει για το φινάλε.
Θα είχαμε κι άλλα να πούμε, για τα ζωτικά ψεύδη, τη μεσαία τάξη, τη διαδικασία της εξαπάτησης του εαυτού και των άλλων... Για την ανθρώπινη ευπιστία, την επιθυμία για «τύφλωση», την ανάγκη για μύθους. Για όσους εκμεταλλεύονται ταχυδακτυλουργικά τις αδυναμίες και τα πάθη, την άγνοια και τον παραλογισμό.
Το βασικότερο, μοιάζει να λέει –και– ο Ιψεν στην «Αγριόπαπια», είναι η σχέση με τον εαυτό. Κι αυτή είναι, ίσως, μια από τις μεγαλύτερες και πιο οδυνηρές δοκιμασίες.
Της Μαρίας Κατσουνάκη
Δείτε την κριτική.
